Natuurpunt en provincie Vlaams-Brabant zetten in op herstel van uniek kalkmoeras in Hoegaarden

De provincie Vlaams-Brabant ondersteunt jaarlijks natuurbescherming via Duurzame Biodiversiteitsprojecten. Dankzij een financiële ruggensteun van €2.395 kon Natuurpunt in 2019-2020 een uniek kalkmoeras herstellen in natuurgebied Mene-Jordaanvallei in Meldert (Hoegaarden). Bijzondere soorten van dit Europees beschermd habitat zoals moeraswespenorchis krijgen zo opnieuw kansen in de streek. Dit project is een toonbeeld van samenwerking tussen vrijwillige en professionele medewerkers, maar ook met bedrijven en lokale overheden. Bijzondere natuur, daar maak je samen werk van.

Succes zit in de voorbereiding

Succesvol natuurherstel is niet louter gestoeld op een buikgevoel. Niettegenstaande jarenlange terreinervaring en soms ten scha en schande, worden bij natuurinrichting niet altijd de gewenste resultaten bereikt. De oorspronkelijke ingrepen van 2000 leverden niet de gewenste resultaten op, ondanks het opduiken van brede orchis en paddenrus. Bovendien werd het hooilandbeheer gestaakt na herhaaldelijke overstromingen met vervuild en voedselrijk water uit de Molenbeek.  Natuurherinrichting is pas duurzaam wanneer ook externe oorzaken worden aangepakt.

 Voorbereiding herstelproject samen met beheerteam, gutsboor en gedetailleerde hoogtekaarten © Natuurpunt Velpe-Mene

Om hier finaal vooruitgang te boeken, voerde Natuurpunt een grondige voorstudie uit. Dit is vaak de basis van een duurzaam resultaat. De terreinkennis van het lokale beheerteam werd aangevuld met een degelijke vegetatiekartering, er werden hoogtekaarten opgemaakt en de bodemopbouw en waterhuishouding werden goed onderzocht. De voorbereiding voor herstel van het kalkmoeras in Meldert (Hoegaarden) startte in 2018 en nam bijna drie jaren in beslag. De opgedane kennis werd geïntegreerd en tijdens beheerexcursies nauwlettend bediscussieerd met het beheerteam. Op die manier werden samen de meest potentierijk locaties voor ontwikkeling van kalkmoeras aangeduid.

Met een gutsboor, een smal type grondboor, werd de bodem onderzocht op de aanwezigheid van intacte veenlagen. Specifiek werd gepeild naar goed gebufferde bodems waar geen externe aanrijking plaats vindt en waar de kwaliteit van het aanstromend mineralenrijk grondwater (o.a. ijzer en kalk) voldoende hoog is. Een gedetailleerde hoogtekaart (Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen II [DHMV]), samen met luchtfoto’s van 1942 en 1952 hielpen verder om de waterhuishouding in detail op te tekenen. Bijkomend werd een peilbuis geplaatst om grondwaterschommelingen permanent op te volgen. Deze data werd opgenomen in de WATINA-databank van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (inbo; https://watina.inbo.be/). De vegetatiekartering gebeurde aan de hand van relict- en kliksoorten, soorten die aangeven hoe de historische omstandigheden en het beheer was en bovendien ook nog iets vertellen over de abiotiek van het gebied.  Enkele van deze soorten voor kalkmoeras in Vochtig Haspengouw zijn pluimzegge, moeraswederik, geoord helmkruid, slanke sleutelbloem en paddenrus.  Deze plantensoorten zijn in staat een langere tijd in minder gunstige  te overleven en kwamen nog prominent voor in het natuurgebied.

Kalkmoeras, een uitermate kwetsbaar biotoop

Voorkomen van kalkmoeras in Vlaanderen (bron: Ecopedia.be)

Een van de voornaamste eigenschappen van een kalkmoeras, habitattype 7230 volgens de Europese habitatrichtlijn overigens, is een permanente aanvoer van kalk- en/of ijzerrijk kwelwater. Daarbij zakt de grondwatertafel zakt nooit dieper weg dan 40 cm onder het maaiveld. Wanneer een permanent volgehouden hooilandbeheer wegvalt, verliest de bodem aan draagkracht en treedt er ook snel verruiging op. Verslemping, ie. structuurbederf van de bodem, treedt dan ook sneller op bij bodems met een hoge grondwatertafel, en is nefast voor de beschikbaarheid van zuurstof. De bodem vormt ook de basis voor een succesvol natuurherstel, en hier wordt zeer precair mee omgesprongen tijdens de herstelwerken ten einde bodemschade zoals insporing en verdichting te voorkomen.  Bovendien is verzuring, als een gevolg van stagnerend regenwater, ook een belangrijk knelpunt voor de ontwikkeling en nadien duurzame instandhouding van een habitatwaardig kalkmoeras. 

In de Mene-Jordaanvallei te Meldert situeren de venige bodems van het kalkmoeras zich tegen een valleirand. Het natuurlijk reliëf van dit bijzondere hooiland sluit overstroming met hypertroof water uit. De lichte helling voorkomt ook grotendeels de stagnatie van regenwater, zodat verzuring niet kan inwerken op de vegetatie. In het kader van de Ruilverkaveling Hoegaarden werden de bovenliggende akkers omgezet naar beheerd natuurgebied waardoor een hogere kwaliteit van het insijpelende grondwater is gegarandeerd.

De moeilijkheid van beheer van deze kwetsbare venige kalkmoerassen, is de hoge mate van manueel werk. In vroegere tijden werd dit met de zeis gemaaid en afgevoerd met karren via beheerdijkjes. Voor grotere oppervlaktes is dat vandaag moeilijk haalbaar, zodat aangepaste machines nodig zijn, vaak aangevuld met handenarbeid.

In het kader van dit Duurzaam Biodiversiteitsproject werd het kalkmoeras in eerste instantie ingericht. Oude stronken van zwarte els en wilgen werden gefreesd om het hooilandbeheer efficiënter te  laten verlopen en machinaal beheer mogelijk te maken.  Nadien volgde nog heel wat handenarbeid voor het maaiklaar maken van het kalkmoeras. Hiervoor staken zowel vrijwilligers van Natuurpunt Velpe-Mene als het bedrijf Cisco de handen uit de mouwen. De eerste fase van het natuurherstel werd dankzij dit project afgerond. Na deze herinrichting volgt een volgehouden hooilandbeheer op maat van het kalkmoeras.

 Sfeerbeelden tijdens de herstelwerken in de Mene-Jordaanvallei te Meldert ©  Natuurpunt Velpe-mene

Dat herstel van venige kalkmoerassen maatwerk van lange adem is, bewijzen de resultaten in natuurgebied Aardgat te Tienen, ook gelegen in de vallei van de Menebeek. Hier duurde het meer dan twee decennia aan volgehouden hooilandbeheer vooraleer een enigmatische soort zoals Moeraswespenorchis terugkeerde samen met andere belangrijke kensoorten zoals Moeraszoutgras, Addertong, Brede orchis, Bosorchis en Paddenrus.

Projectrealisatie: Vrijwilligers Natuurpunt Velpe-Mene en Natuurpunt Beheer met steun van provincie Vlaams-Brabant.

Pieter Abts en Kevin Lambeets