Dossier Heideherstel in Vlaanderen

Voor omvorming kapt Natuurpunt enkel bomen die werden aangeplant voor houtproductie (zoals naaldbomen en populieren), invasieve exoten (zoals Amerikaanse eik) of jong opgeschoten bosjes. Op voorhand controleert Natuurpunt ze grondig: als ze bijvoorbeeld eekhoorns, uilen of vleermuizen herbergen, zullen ze blijven staan. Daarnaast kapt Natuurpunt ook gericht bomen om de bossen gezond te houden en om de wandelpaden veilig te houden. Je leest er hier alles over.

Nee, niet alle bomen moeten verdwijnen. Natuurpunt probeert wel zones te creëren waar geen bomen staan – er zijn immers soorten die dat wensen – maar elders laten we ook enkele bomen staan. Dat is mooi in het landschap en waardevol voor de natuur.

Voor alle duidelijkheid: Natuurpunt kapt nooit voor de houtopbrengst. De reden om bomen te verwijderen is altijd om de natuur te versterken (duurzaam bosbeheer of natuurherstel). Maar uiteraard wil Natuurpunt deze grondstof niet verloren laten gaan. Het hout wordt verkocht aan buurtbewoners of bedrijven, de opbrengst gaat 100% naar meer natuur.

Het omvormen van bosfragmenten naar andere natuurtypes past altijd in een natuurbeheerplan. In zo’n plan wordt vastgelegd hoe een gebied in de komende 24 jaar beheerd wordt. Samen met wetenschappers stelt Natuurpunt de beheerplannen op in functie van Europese en Vlaamse natuurdoelen. Ze worden goedgekeurd door de overheid die ook de nodige vergunningen aflevert.

Nee, de omvorming van bos naar andere natuurtypes volgens Europese doelen moet wettelijk niet gecompenseerd worden. Maar Natuurpunt doet het wel. Natuurpunt realiseert vele malen meer nieuw bos dan dat het bos kapt. Deze legislatuur (2020 - 2024) gaat Natuurpunt voor 700 ha extra waardevol en klimaatrobuust bos. En dat is netto: alle bosfragmenten die we sinds 2012 omvormen voor open natuur, worden nog eens apart gecompenseerd, o.a. in Het Grote Netewoud.

Veel meer dan enkel de struikheide en de dopheide die zo prachtig paars kleuren in de zomer. Een heidegebied vormt een heel ecosysteem waar tientallen soorten leven.

• Planten: struikheide, brem, stekelbrem, heidespurrie, dopheide, (kleine) zonnedauw, zandblauwtje, dwergviltkruid, buntgras, veenbies, blauwe zegge, klokjesgentiaan, witte & bruine snavelbies, moeraswolfsklauw, … 
• Paddenstoelen: heideknotszwam, heidesatijnzwam, lenteknotszwam, blauwgroen trechtertje, witte heidevezelkop, veenmycena, heidezwavelkop, okerkleurige vezeltruffel, fijnschubbige boleet, … 
• Korstmossen: kronkelheidestaartje, ezelspootje, gewoon stapelbekertje, open & gebogen rendiermos, rood bekermos, gewoon kraakloof, ...
• Dagvlinders: kommavlinder, heideblauwtje, heivlinder, … 
• Nachtvlinders: nachtpauwoog, grijze heispanner, gevlekte heispanner, roodbont heide-uiltje, granietuil, grijze heide-uil, late heide-uil, hulstblad, kleine hageheld, heideringelrups, heidewitvlakvlinder, grauwe borstel, veenheide-uil, groene weide-uil, heidegrasmot, … 
• Sprinkhanen & krekels: knopsprietje, snortikker en heidesabelsprinkhaan, zadelsprinkhaan, veldkrekel, … 
• Bijen: heidezandbij, heidewespbij, zilveren zandbij, ericabij, heideviltbij, veenhommel, … 
• Andere ongewervelden: een hele resem loopkevers, van groene zandloopkever en heidekielspriet tot bronzen heideloper en getraliede schalebijter; een reeks zweefvliegen, van duinheidedwerg en streepfopwesp tot moerasknikspriet en heidegitje; spinnen zoals gevlekte steatoda, heiderenspin, prachtlynxspin, witvlekheidekogelspin, heidewielwebspin, …; wantsen zoals heidesmalsnuit, en heideschildwants; sneeuwspringer, zwartkopmierenleeuw, zwart lieveheersbeestje, hiëroglyfenlieveheersbeestje, driehoornmestkever, heidekakkerlak, heidecicade, grote oorworm, roodbruine heidewolzwever, … 
• Vogels: boomleeuwerik, nachtzwaluw, klapekster,  roodborsttapuit en boompieper 
• Amfibieën: heikikker, rugstreeppad 
• Reptielen: levendbarende hagedis, gladde slang, adder

Absoluut! In Vlaanderen is er nog zo weinig heide (ca. 5%) over, dat elke snipper het waard is om te redden of te herstellen. Natuurlijk vormen grotere gebieden zoals Averbode Bos & Heide een sterker ecosysteem, maar de kleine snippers zijn levensbelangrijk als stapstenen voor de soorten die afhankelijk zijn van de heide. Bovendien zijn die kleine heideplekken een meerwaarde voor het bos errond. Een gezond bos bevat immers zo’n 10% open plekken. De bosranden, waar meer licht binnenvalt, barsten van het leven. En ook voor de bezoekers is de afwisseling tussen bos en open plekken heel aangenaam.

Heidegebied dat tientallen jaren als landbouwakker gebruikt is, kan je moeilijk weer tot heischraal grasland omvormen. De verstoorde bodemchemie laat dat niet meer toe. Maar de bodem onder een naald- of populierenbos, dat enkele decennia geleden op de heide werd aangeplant voor houtproductie, wel. Die bodem bevat nog een ongestoorde zaadbank, waaruit een nieuwe heidevegetatie kan kiemen. Daarom haalt Natuurpunt op sommige plaatsen de boomaanplantingen weg om het open leefgebied te herstellen.

Dat is best wel wat werk ja, zeker omdat er een overvloed is aan stikstof, waardoor sommige planten en boompjes de rest snel overwoekeren. Maar gelukkig zijn er veel Natuurpuntvrijwilligers die samen met de terreinploegen het natuurbeheer voor hun rekening nemen, en de schapen die zorgen voor de begrazing. Het is soms veel werk, maar de voldoending is groot als je het prachtige resultaat ziet.

Er zou in totaal nog zo’n 1.000 hectare heide moeten bijkomen in Vlaanderen. Dat heeft Vlaanderen opgesteld in doelen per natuurtype op basis van de Europese richtlijnen voor natuurbehoud (o.a. Natura 2000). Dit zijn de zogenaamde instandhoudingsdoelstellingen of IHD’s. Natuurpunt beheert naar schatting al zo’n 1.500 hectare heide (in totaal beheren we 26.500 hectare, waarvan 1/3^de bos). In onze visiegebieden zou er op lange termijn nog zo’n 500 hectare heide moeten bijkomen. Jaarlijks vormen we zo’n 25 hectare bos om tot heide. Maar er zijn ook andere natuurbeheerders, zoals het Agentschap Natuur & Bos, die aan heideherstel werken.

Ja, Natuurpunt herstelt verschillende open natuurtypes zoals bloemrijke graslanden, moerassen en veengebieden. En die hebben het stuk voor stuk erg moeilijk in Vlaanderen. Volgens het Natuurrapport 2020 van het INBO verkeren 38 van de 44 habitats in ongunstige staat. Dat zijn vooral open landschappen. Om die te herstellen moet Natuurpunt soms ook bosaanplantingen of spontaan opgeschoten bosjes verwijderen. En ook om natuurlijke vennen en vijvers te herstellen, verwijdert Natuurpunt bomen aan de randen om de waterkwaliteit op peil te houden.

Ja, want samen met de klimaatcrisis is er ook een biodiversiteitscrisis. We stevenen af op een massale uitstervingsgolf. Als bomen verdwijnen ten voordele van open natuur, lijkt dat misschien een stap achteruit in de klimaatstrijd. Maar dat is het niet: open natuurtypes zijn net zo belangrijk voor het klimaat. Natte heide neemt bijvoorbeeld meer CO2 op dan bos. Kort gesteld: elke vierkante meter natuur is een goede zaak voor het klimaat. Er is vooral meer natuur nodig (momenteel 14% in Vlaanderen). En meer bos én meer open natuur! Het CO2-probleem moet bij de bron opgelost worden, in de 53% landbouwgebied en de 33% stedelijk en bebouwd gebied.

Ja, er zijn ook heideterreinen op 800 km ten zuiden van de Kempen. De soortensamenstelling zal wellicht wijzigen, maar de heide heeft hier wel toekomst. Om de populaties van die bedreigde soorten veilig doorheen tijden van klimaatverandering te loodsen, moet je hun populaties net versterken. Meer genetische variatie = meer kans op overleven in een wijzigend milieu. Daarnaast moet je ook werken aan een betere waterhuishouding om verdroging tegen te gaan.

Het klopt dat heidelandschappen in onze streken gevormd zijn door mensenhanden, en bijgevolg een cultuurlandschap zijn. Deze halfnatuurlijke open landschappen zijn geen minderwaardige natuur. Er hebben zich in de loop der eeuwen honderden soorten dieren en planten gevestigd; vele daarvan vinden we nergens anders meer terug. West-Europese heidegebieden zijn uniek. Net zoals we voor onze monumenten zorgen, moeten we ook zorgen voor de natuurtypes die hier al meer dan duizend jaar aanwezig zijn.

Bovendien geldt ook voor andere natuurtypes dat ze niet geheel natuurlijk zijn. In al onze bossen is de boomlaag kunstmatig door de mens bepaald.

Die beheert Natuurpunt duurzaam. We dunnen de bossen uit zodat de sterkste bomen – ook de grove dennen die zo typische zijn voor veel zanderige regio’s – de kans krijgen om verder uit te groeien tot indrukwekkende, dikke naaldbomen met een brede kruin. Voorheen werden de bomen om de zoveel jaar gekapt voor het hout. Om de zoveel jaren gericht enkele bomen uitdoen, zorgt voor extra ruimte en licht. Dat geeft aan de kruidlaag en aan andere, inheemse boomsoorten de kans om te groeien. Zo worden het sterke, gevarieerde bossen vol leven.