Weetjes over winterslapers

Als je een succesvolle tuin hebt, kom je er het hele jaar door heel wat diertjes tegen. Vlinders, eekhoorns en egels, kikkers en padden, vogels en zelfs vleermuizen. Maar het is nu winter en heel wat diertjes zijn aan hun winterslaap gestart. Mag je hen storen? Wat moet je doen als je toch een pluizige vriend wakker vindt? En slaapt iedereen wel?

Icon
Icoon - Wist je dat

Winterslaap of winterrust?

Sommige dieren, zoals egels, vleermuizen, hazelmuizen ... houden een winterslaap. Andere dieren zoals dassen en eekhoorntjes houden een winterrust. Wat is het verschil tussen winterslaap en winterrust?

Winterslaap

Tijdens de koude wintermaanden is het voor veel dieren lastig om aan voedsel te komen. Om met deze voedselschaarste om te gaan, schakelen sommige dieren over op slaapmodus. Hun lichaamstemperatuur zakt flink (tot enige graden boven of soms zelfs rondom het vriespunt), en hun ademhaling en hartritme worden op een laag pitje gezet. Zo verbruiken ze zo weinig mogelijk energie en kunnen ze de periode van voedselschaarste overbruggen. Winterslaap is dus functioneel gedrag en maakt deel uit van het natuurlijke bioritme.
Sommige diersoorten slapen de hele winter door, andere worden een paar keer tussendoor wakker.

Winterrust

Tijdens de winterrust daalt de hartslag en ademhalingsfrequentie van de dieren, zoals de eekhoorn ook, maar minder. De lichaamstemperatuur daalt echter hooguit een paar graden, en de dieren gaan regelmatig op stap om eten te verzamelen. De das is hier een goed voorbeeld van. Eekhoorntjes kunnen langere periodes schuilhouden in een heerlijk warm hol en teren op een voedselvoorraad die ze vooraf verstopt hebben.

Afbeelding
Egel in winterslaap - Tuin - Bladeren - Shutterstock
NP

Egels in de winter

De egel zal je in de winter normaal niet vaak zien rondlopen in je tuin. In oktober of november start hij aan zijn winterslaap. Om zo lang mogelijk te slapen zonder eten te moeten zoeken verlagen ze ook hun hartslag van 125 naar 20 slagen per minuut, en laten ze hun lichaamstemperatuur laten dalen tot 4°C. Daardoor lijkt een egel in de winter wel haast dood, maar laat je niet misleiden.

Toch slaapt een egel niet de hele winter aan één stuk door. Soms wordt hij wakker en gaat hij op stap. Zo verhuist hij naar een ander nest wanneer zijn slaapplek niet warm genoeg is. In zachte winters, waarin toch nog insecten te vinden zijn, kan de egel hele perioden wakker blijven. Maar hoe vaker ze wakker worden, hoe meer vetreserves ze gebruiken en hoe kleiner de kans dat ze de winter overleven. Maak dus een egel in winterslaap nooit wakker, en stoor hem zo weinig mogelijk.

Wil je hem toch nog graag helpen? Zet dan een egelhuis in je tuin. Dat kan je kopen, of zelf bouwen.

Tegen de lente ontwaken de egels en gaan ze weer op pad. Het begin van de lente is het ideale moment om een egelhuisje schoon te maken. Bij een koud voorjaar, wacht je best tot na de ijsheiligen. Als het plots erg koud wordt, wil de egel terug in zijn nestje kruipen. Haal tijdens de schoonmaakbeurt het vuil uit het huisje en vervang het oude nestmateriaal. Je kan het huisje ook schoonmaken met heet water en een borsteltje. Zo verwijder je ook parasieten.

Icon
Icoon - Egel

Slapende egel of dode egel?

In de late herfst en winter kan je op de vreemdste plekken dieren aantreffen die in winterslaap zijn. Zoals egels. Maar opgelet: slapende egels kan je gemakkelijk verwarren met dode egels. Egels in winterslaap ademen namelijk zeer weinig en onregelmatig. Ook voelen ze koud aan en ze kunnen zelfs lijkstijf lijken. Bovendien reageert het dier nauwelijks op prikkels, zelfs als hij verstoord wordt. 

Ben je de bladeren in de tuin aan het opruimen, en tref je een egel aan? Laat het diertje met rust en dek hem weer toe. Hij zal vanzelf weer in winterslaap gaan. Is de twijfel te groot? Schakel een dierenarts in, of ga contacteer het Dierenopvangcentrum in je buurt.

Afbeelding
Download je gratis Egelgids
NP

Hoe zorg je voor de egel in je tuin?

Hoe maak je jouw tuin egelvriendelijk? En hoe zorg je ervoor dat egels veilig van tuin naar tuin kunnen lopen?  In de gratis Egelgids vind je tonnen praktische tips om het hele jaar door voor de egels in je tuin te zorgen.

Vraag je Egelgids aan

Afbeelding
Eekhoorn - slaapt in nest - Shutterstock
NP

Eekhoorns in de winter

Gefopt, eekhoorns gaan helemaal niet in winterslaap. Ze bouwen wel een warm nestje en gaan in winterrust. Daarbij verlaten ze hun nest alleen ‘s morgens om eten te halen dat ze in de herfst zorgvuldig verstopt hebben.

Zo’n nest is een bijzondere plek, waarin ze goed beschermd zitten. De dieren nestelen graag in boomholtes en oude spechtenholen, of bouwen met takken en twijgen een bolvormig nest van 30 cm groot, in een boom of grote struik. De binnenkant is bezet met stukjes schors, mos en gras. En die heerlijk warme huiskamer is goed geïsoleerd. In de winter is het er zo’n 15 à 20 °C warmer dan buiten.

Wie vogels voedert in zijn tuin, trekt daarbij vaak eekhoorntjes aan. Bied zeker ook hun favoriete kostje aan. 

PS: Tussen december en februari kan je trouwens de eekhoorns wild door het bos zien lopen. De pluizige dieren zitten dan in de paartijd en hun mating chase gaat er hevig aan toe. De mannetjes achtervolgen een vrouwtje om mee te paren en hebben daarbij nauwelijks oog voor hun omgeving. Je kan ze letterlijk door het bos zien vliegen.

Afbeelding
Vlinders - dagpauwoog - kleine vos  - Frank Wagemans
Frank Wagemans

Winter vlinders

Raar maar waar, er zijn 4 soorten vlinders die een winterslaap houden: de gehakkelde aurelia, citroenvlinder, dagpauwoog en kleine vos. De eerste twee doen dat lekker buiten, maar de dagpauwoog en kleine vos durven een plekje in huis zoeken om te wachten tot de lente komt.

Wat moet je doen als je een vlinder in je huis, tuinhuis of garage treft?

  • Als de ruimte niet verwarmd wordt en de vlinder op een rustige plek zit, kan je hem laten zitten. Vlinders in winterslaap zijn bestand tegen vriestemperaturen. 
  • Als je de ruimte toch wil verwarmen, zet je de vlinder best buiten. Door de temperatuurstijging zal je de winterslaap verstoren.

Bij de eerste lentezon worden de vlinders terug actief, en gaan ze op zoek naar nectar en partners. Wil je de vlinders helpen? Plant dan nu voorjaarsbloeiers die al in de prille lente nectar voor hen voorzien.

Afbeelding
Gewone dwergvleermuis - Wout Willems
Wout Willems

Vleermuizen in de winter

Vleermuizen starten aan hun winterslaap wanneer de temperaturen vaak onder de 10°C duiken, en doen dat omdat er in de winter geen insecten zijn, en ze dus geen voedsel vinden. Door hun lichaam op de spaarstand te zetten sparen ze energie en komen ze de winter meestal wel goed door.

Het merendeel van onze vleermuissoorten overwintert in koele, vorstvrije en vochtige ruimtes, zoals bunkers, ijskelders, brughoofden, steenfabrieken en (mergel)groeves. De gewone dwergvleermuis overwintert echter vooral in gebouwen, bijvoorbeeld in de spouw, en de rosse vleermuis, brengt de winter door in holtes in dikke bomen.

Wanneer vleermuizen een plek hebben gevonden gaan ze ondersteboven hangen, met de klauwen aan hun achterpoten hechten ze zich vast, en doen ze hun poten 'op slot' om geen kracht en energie te verliezen. Zo blijven ze de hele winter hangen tot ze in maart weer wakker worden.

Wil je iets doen voor de vleermuizen in je tuin? Hang een nestkast voor hen op. 

Begin maart ontwaken de meeste soorten terug. Dan kan je hen wel eens overdag zien vliegen, op zoek naar de eerste insecten van het seizoen. Wordt het daarna toch weer koud, dan gaan de vleermuizen weer in spaarstand en wachten ze tot het weer beter wordt.

Afbeelding
Merel en pimpelmees - Johnny Genne
Johnny Genne
Icon
Icoon - Vogelhut

Vogels hebben je hulp nodig

Vogels houden uiteraard geen winterslaap en hebben zelfs jouw hulp nodig om de winter door te komen. De winter is zelfs de meest aangewezen periode om de vogels in je tuin te voederen. Insecten verdwijnen onder de grond. Bessen zijn geplukt. Regen en sneeuw maken het moeilijk om zaden te vinden. Bovendien zijn de dagen korter en is er dus minder tijd om voedsel te zoeken. Onze tuinvrienden vinden een pak minder voedsel, terwijl ze nu juist extra veel energie nodig hebben om hun lichaamstemperatuur op peil te houden. Van december tot april voorzie je vetrijke producten (vetbollen, pindaslingers, pindakaas, halve kokosnoten …) en mag je voedertafel goed gevuld zijn

Afbeelding
Vogel

NP

Tel mee met Het Grote Vogelweekend

Doe mee aan Het Grote Vogelweekend van Natuurpunt. Tijdens het laatste weekend van januari is het zover. Deelnemen is simpel: bekijk en tel de vogels in je tuin. Met maar een kwartiertje werk neem je deel aan het grootste vogelonderzoek in Vlaanderen. Met je klas kan je ook meetellen tijdens de Vogeltelweek voor Scholen.

Tel de vogels in je tuin

Afbeelding
Amfibie - gewone pad - Maarten Jacobs
Maarten Jacobs

Kikkers, padden & salamanders in de winter

Padden en kikkers en salamanders zijn koudbloedige dieren en hebben warmte nodig om te bewegen. Omdat die in de wintermaanden ontbreekt, gaan ze in winterslaap. Padden kruipen hiervoor onder een hoop bladeren of verschuilen zich in een holletje onder een stapel planken of stenen. Ze kunnen zich zelfs in losse grond ingraven. Kikkers kunnen dat niet, maar kunnen zich wel verschuilen op de bodem van een vijver, poel of sloot.

Daar kruipen ze in de modderlaag op de bodem en ademen ze door hun huid. Voor hen is het belangrijk om bij vrieskou en sneeuw een wak in het ijs te maken. Want wanneer de vijver met sneeuw en ijs bedekt is en er geen daglicht meer kan doordringen, produceren waterplanten onvoldoende zuurstof. Er worden nog wel moerasgassen gevormd door het afbraakproces van dode bladeren. Bij te veel gas en te weinig zuurstof kunnen de kikkers stikken.

Tijdens de warme en/of droge periodes in de zomer en in het najaar zoeken de dieren vaak vochtige, beschaduwde plaatsen op om te verhinderen dat ze uitdrogen of om er te gaan overwinteren.

Eind februari worden onze kikkers, padden en salamanders massaal wakker uit hun winterslaap, en gaan ze op zoek naar een vijver, sloot of poel om zich voort te planten. Tijdens die tocht moeten ze vaak gevaarlijke wegen oversteken. Gelukkig kunnen de dieren al jaren rekenen op de hulp van duizenden Natuurpuntvrijwilligers die hen met Paddenoverzetacties naar het water helpen. Meer info of zelf helpen: www.paddenoverzet.be

Afbeelding
Tuin - lieveheersbeestje - insecten - Shutterstock
NP
Icon
Icoon - Speurneuzen

Lieveheersbeestjes in de winter

Onze lieveheersbeestjes zijn in de zomer graag geziene gasten en maken iedereen blij. In de winter kan je de rollen omdraaien door voor hen te zorgen, want ook lieveheersbeestjes overwinteren in jouw tuin.

Eind oktober komt een grote groep lieveheersbeestjes in beweging, ze verhuizen massaal van buiten naar binnen. In de herfstzon gaan ze de lucht in, op zoek naar een plek om te overwinteren. De meeste inheemse lieveheersbeestjes overwinteren buiten in de natuur in de strooisellaag, tussen afgestorven plantendelen, in groenblijvende heesters of in spleten in de schors van loofbomen of coniferen, in de bodem, in dood hout, in mos of graspollen, afhankelijk van de soort. Daarom is het belangrijk om in de herfst je tuin niet te hard op te ruimen. 

Als je grote aantallen lieveheersbeestjes tegelijk tegenkomt, zijn dat waarschijnlijk exemplaren van het Veelkleurig Aziatisch lieveheersbeestje. Deze exotische soort heeft de gewoonte om in groepen te overwinteren, vaak in woningen en andere gebouwen.