Averbode Bos en Heide: 15 jaar natuurherstel loont (deel 1)

Begin jaren 2000 verkocht de familie de Merode in Averbode een privédomein van bijna 1500 ha. Een kleine 600 ha van dit Europees beschermde gebied kon toen door Natuurpunt gekocht worden. Ondanks de 10 jaar eerder vastgelegde natuurdoelstellingen, bestond dit ontoegankelijke gebied rond de Norbertijnerabdij van Averbode voornamelijk uit commerciële aanplanten van Corsicaanse den.  

In 2004 stond Natuurpunt dus voor een moeilijke opdracht: op grote schaal, ingrijpende natuurherstelwerken uitvoeren en daarbij als vrijwilligersvereniging het draagvlak voor natuur niet verliezen. Als erkende natuurvereniging zijn wij immers verplicht om vastgestelde natuurdoelstellingen te realiseren. 

Lokale gebiedskennis en het voorkomen van relictpopulaties van zeldzame “heidesoorten” in de omgeving, sterkten de visie om een ambitieus beheerplan op te maken. Hoewel buitenstaanders het toen vooral kenden als een naaldhoutaanplant, herinnerden de lokale grootouders zich nog de grote open heidevlaktes. Doordat er onder het houtoogstregime ook met kaalkap gewerkt werd, waren in en rond het gebied nog waarnemingen gekend van nachtvlinders en waterwantsen die elders enkel in een heidelandschap leven (NatuurFocus: Potenties voor herstel van heidefauna in Averbode Bos en Heide). Dit beheerplan haalde veel inspiratie uit de historische Averbodium kaart uit 1650. Een kaart van de omgeving rondom de abdij, uit de tijd dat de mensen het landschap nog “in evenwicht” gebruikten. Men had immers niet de middelen van nu om te draineren, op te hogen, verharden of te bemesten en moest net zien te werken mét in plaats van tegen de natte laagtes, droge duinen en hellingsverschillen in het gebied. Tegelijk werd natuurlijk de huidige context in rekening gebracht, inmiddels liggen er bijvoorbeeld gewestwegen doorheen vennen, woonkernen rondom en waren er reeds enkele mooie spontaan ontwikkelde vegetaties die behouden bleven.

De uitvoering van de werken begon in 2007. Sindsdien is er uitvoerig gemonitord om te kijken of er soorten zouden bijkomen of verdwijnen. Alvorens dieper in te gaan op de soortenlijst, moeten we eerst natuurlijk een stand van zaken opmaken over de evolutie die het reservaat zelf heeft doorgemaakt. Het beheerplan had als doel om biotopen zoals droge en natte heide, vennen, stuifduinen, heischraal grasland en loofbos te herstellen. Om dit doel te bereiken werden grootschalige werken uitgevoerd die aanvankelijk op heel wat protest stootten. 

Herstel van heide

Om aan te tonen hoe de droge heide evolueerde, toont foto 1 een timelapse van de omvorming van een typische naaldboomaanplant (in 2007) tot een biotoop van droge heide (in 2023). Deze foto’s tonen aan hoe snel de omvorming van naaldbos met weinig ondergroei evolueert naar, aanvankelijk een open vlakte met vooral pijpenstro en vervolgens de struikheide die het jaar na jaar meer overneemt.

Afbeelding

Foto 1: evolutie van aanplant van naaldhout met weinig ondergroei tot heidelandschap

Teruggekeerde soorten

Ondertussen kleurt Averbode elk jaar een beetje meer paars in de nazomer, mede door een volgehouden begrazing met een gehoede schaapskudde. Dit geldt trouwens voor zowel natte als droge heide, waarbij ook veel typische plantensoorten van deze ecosystemen terug uit de zaadbank verschenen zijn. Want die veerkracht heeft de natuur gelukkig, eens de juiste condities gecreëerd worden, kunnen zaden die tientallen jaren in de bodem begraven lagen, opnieuw kiemen. Voorbeelden hiervan zijn klein warkruid, dwergzegge, kleine zonnedauw, moeraswolfsklauw, klein glidkruid …

Bij vegetaties horen natuurlijk ook dieren en die vonden ook hun weg terug naar Averbode.

De nachtzwaluw is een van de meest tot de verbeelding sprekende heidesoorten. In 2008, kort na de eerste herstelwerken, was ’s nachts terug het geratel van deze vogel te horen. Sinds lange tijd was de soort verdwenen uit Vlaams-Brabant, maar na het heideherstel in dit gebied, keerde ze als broedvogel terug.

Daarnaast doken ook tal van insecten op. Zo komen er een hele resem heide-nachtvlinders voor (daarover meer in volgend bericht). Het groentje, een niet zo alledaagse dagvlinder, slaagde erin het gebied te koloniseren vanuit een populatie ten oosten van Averbode Bos & Heide. De roodbruine heiderouwzwever is een zeldzame vlieg die parasiteert op graafwespen. Zeldzame bijen en zweefvliegen van de heide werden ook al genoteerd. Positief is dat er nog geregeld nieuwe soorten blijven opduiken. In 2022 werd het zwart wekkertje voor het eerst waargenomen, evenals de zeer zeldzame boszandloopkever. 

Afbeelding

Roodbruine heiderouwzwever, een zeldzame heidesoort (foto: Marc Herremans)

Tenslotte vermelden we bijzondere paddenstoelen die van het heideherstel konden profiteren, zoals wit heidetrechtertje en heideknotszwam. 

Herstel van bossen

Voor het gebied in beheer kwam van Natuurpunt was het een afgesloten domein in functie van de jacht- en houtopbrengst. Nachtvlinderonderzoek toonde aan dat die uitgestrekte naaldhoutaanplanten nauwelijks biodiversiteit herbergen. Zo zijn uit het gebied geen kenmerkende naaldhoutvlinders bekend. De bosspecialisten die we vinden in het gebied, zijn gebonden aan de handvol percelen die al eeuwenlang loofbos zijn en dat ook zullen blijven. De dennenspinner bijvoorbeeld, een typische Kempensoort die grove den als waardplant heeft, werd nog nooit in Averbode waargenomen, terwijl de varenuil en de bosbesbladroller, net in deze historische loofbospercelen voorkomen. Naast de bosbesbladroller leven er nog soorten die enkel in goed ontwikkelde bosbesvegetaties voorkomen, zoals de bosbesbij en de bedreigde spaansgroene zomervlinder. 

Om ook de biodiversiteit in de echte boszones binnen het gebied te versterken, wordt nog op regelmatige basis aan houtoogst gedaan. Met verschillende methodes vormen we de donkere naaldbossen om naar biodiverse (gemengde) loofbossen. We doen dat door te dunnen, te ringen, maar evengoed door open plekken te maken en die zonder ingrijpen opnieuw te laten verbossen. Zo werken we naar ongelijkjarige, structuurrijke bossen die het leefgebied vormen van heel wat interessante soorten. De boommarter is een van die dieren die in België aan het oprukken is en we een van de jaren hopen te verwelkomen.

Afbeelding

Bosranden in het gebied worden omgevormd, zodat diverse mantel-zoom-vegetaties kunnen ontstaan (figuur: Ilf Jacobs).

Afbeelding

De spijtig genoeg typische harde bosgrens versus glooiende bosrand in zij en bovenaanzicht © Ilf Jacobs

Een belangrijk focuspunt voor de toekomst is ook het bosrandbeheer. Goed ontwikkelde bosranden zijn zeldzaam in Vlaanderen, de overgang in het landschap is meestal kaarsrecht, nagenoeg gemillimeterd. Dit terwijl net de natuurlijke glooiende overgang van lage naar hoge vegetatie een echte hotspot is waar soorten van verschillende biotopen elkaar tegenkomen. De bruine eikenpage is een typische vlindersoort die nood heeft aan jonge, zonbeschenen eikjes met veel nectar in de buurt. De ambassadeur voor loofbosranden in een heidegebied dus. Er leeft van deze nog een populatie in een aangrenzend natuurgebied en we hopen ook deze dus, door gerichte stapstenen in te richten met steun van de provincie Vlaams Brabant en het Agentschap Natuur en Bos, het gebied te doen bereiken.

In deel 2 focussen we op het herstel van de vennen en landduinen en kijken we hoe de biodiversiteit profiteerde van deze natuurherstelwerken.

Tekst: Dieter Van den Heuvel (Beheerteam Averbode Bos en Heide) en Christoffel Bonte (Consulent Natuurplanning Natuurpunt)

Geloof jij in natuurherstel? Teken ons Natuurmanifest
De natuurherstelwet: wat staat er eigenlijk in?
Wil je een sterke natuurherstelwet? Spoor onze Europarlementariërs aan