De kaart is gebaseerd op drie ijkpunten in de tijd (1778 – 1873 – 1969). Ons landschap is gedurende de eeuwen veel opener geworden, omdat traditionele hagen, houtkanten en bomenrijen in grote mate verdwenen zijn. We noemen dit vaak kleine landschapselementen, maar vele kleintjes maken één groot. Van pakweg 129.000 km aan houtkanten en bomenrijen in 1778 op de Ferrariskaarten slonken de lineaire beplantingen tot 60.000 km in 1969, een evolutie die zich ook daarna nog verder doorzette. Vijftig jaar later is er nog meer verdwenen in ons landschap.
Vlaanderen was in de achttiende eeuw nog één groene zone. De landschappen krioelden van bomenrijen, grote of kleine bosjes, hagen en houtkanten langs wegen, percelen of erven. Ze pasten in de manier waarop de mens met zijn omgeving omging. Vandaag staat al dat levend erfgoed weer volop in de belangstelling. We hebben het hard nodig voor een meer duurzame inrichting van onze leefomgeving, om de biodiversiteits- en de klimaatcrisis aan te pakken en om de landschapskwaliteit te verhogen.

Het belang van houtkanten als lijnvormige natuurverbindingen in het landschap, valt moeilijk te overschatten. Vleermuizen, amfibieën, vlinders: allemaal gebruiken ze houtkanten om zich te verplaatsen doorheen het landschap. Daarnaast zijn er heel wat soorten die houtkanten verkiezen als (deel van) hun leefgebied. Twee typische houtkantvlinders die zich niet gemakkelijk laten opmerken, zijn de sleedoornpage en de meidoornspanner. De eerste is een dagvlinder die weinig bloemen bezoekt, maar vooral van honingdauw (geproduceerd door bladluizen) leeft. De meidoornspanner is een nachtvlinder die in de winter actief is en enkel nabij meidoornstruiken rondfladdert. Van deze zeldzame soort zijn maar een handvol vindplaatsen in Vlaanderen bekend. Daarnaast vormen houtkanten een essentieel onderdeel van het leefgebied van salamanders, bijv. de bedreigde kamsalamander. Ze bieden nestgelegenheden voor heel wat zangvogels, zoals grasmus, spotvogel en geelgors. Zelfs voor planten kunnen ze van belang zijn: op plekken waar bossen gekapt zijn, kunnen bosplanten soms nog overleven in houtkanten.
Kansen om aan natuurherstel te doen
Door na te gaan waar bosuitbreiding of heraanplant van hagen, houtkanten en bomenrijen cultuurhistorisch wenselijk of het best op zijn plaats is, creëren we kansen om aan landschapsherstel te doen. Met respect voor de eigenheid van het traditionele landschap en wars van eenheidsworst. Diversiteit is belangrijk; het typische coulissenlandschap van het Waasland ziet er niet hetzelfde uit als het open landschap van de kustpolders.
Hoe kwamen deze kaarten tot stand?
Om te weten waar zich in het verleden concentraties aan hagen, houtkanten, bomenrijen, boomgaarden en bossen bevonden, is een kaart samengesteld die de evolutie visualiseert van de open en gesloten landschappen gebiedsdekkend voor Vlaanderen. Ze is gebaseerd op drie ijkpunten in de tijd (1778 –1873- 1969): de gekende Ferrariskaart en twee historisch-topografische kaarten van het Nationaal Geografisch Instituut, met telkens honderd jaar tussen.
Artificiële intelligentie tekende in een mum van tijd alle houtkanten, hagen en bomenrijen in. Menselijk denkwerk was onontbeerlijk om concentraties te berekenen, concentraties naar densiteitsvlekken om te zetten, boomgaarden en bossen in het kaartbeeld in te passen en alles tot overzichtelijke categorieën te herleiden.

Hoe kunnen deze kaarten ingezet worden?
Met de kennis die de kaarten opleveren, kunnen we:
• bijdragen aan oplossingen voor de biodiversiteits- en de klimaatscrisis,
• de keuze van locaties voor extra hagen, houtkanten en bomenrijen en extra bos cultuurhistorisch onderbouwen,
• zorgen voor landschapsherstel,
• permanent open en gesloten landschappen identificeren.
Voor wie deze doelen in de praktijk wil omzetten, schreef het agentschap Onroerend Erfgoed een handleiding over hoe de kaart te lezen en te gebruiken. In de handleiding zijn een reeks vuistregels opgenomen over wat cultuurhistorisch bekeken geschikte plaatsen zijn voor extra hagen, houtkanten en bomenrijen en extra bos, ter inspiratie van elke burger, organisatie en overheid.
Hier vind je informatie en linken naar alle datalagen, zowel in Geopunt als in GIS
Tekst: Hilde Verboven en Jan Bastiaens (Agentschap Onroerend Erfgoed - Erfgoedonderzoeker Landschap)
Ontvang nieuws over onze natuur en activiteiten rechtstreeks in je mailbox.
Abonneer je op onze nieuwsbrief