De Insectenzomer van Natuurpunt: een zomer zonder hommels

Het aantal insecten in Vlaanderen gaat al jaren enorm achteruit. De laatste 50 jaar zijn we de helft van onze insecten kwijtgespeeld. En we verliezen nog steeds ongeveer 1% per jaar. Daarom organiseert Natuurpunt de Insectenzomer, waarbij het iedereen oproept om de insecten te fotograferen met de app ObsIdentify. 

Maar liefst 38.586 mensen deden mee en er werden meer dan 1.500.000 miljoen insecten ‘geappt’. Maar de resultaten van de campagne zijn verontrustend. Eén van de opvallende trends was de quasi afwezigheid van hommels. Dat is verontrustend, want hommelsoorten zoals akker- en steenhommel komen overal voor en zijn zeer efficiënte bestuivers. Als zij het laten afweten, wijst dat op een slechte landschapskwaliteit. In Nederland ziet men gelijkaardige ontwikkelingen en werkt men aan een betere ‘basiskwaliteit natuur’. Ook voor veel vlinders, libellen en zweefvliegen lagen de aantallen ver onder het gemiddelde. 

Vanuit verschillende regio’s ontvingen we getuigenissen. Zo deed bijenkenner Maarten Jacobs onderzoek in Limburgse heideterreinen. “Om het aantal bijen te zien dat ik in een normale zomer op een half uur zie, heb ik nu twee volle dagen nodig. De heide lijkt wel leeg.” Ook in Oost-Brabant vlogen er in bermen vol bloeiende marjolein nauwelijks hommels en vlinders. Vooral het ontbreken van de steenhommel viel deze zomer op; deze soort zakte in de insectenranking van plaats 9 naar 118, met meer dan 70% minder waarnemingen dan vorig jaar. De algemene akkerhommel bleef weliswaar in de top tien, maar ook daar lag het aantal meldingen ongeveer de helft lager dan vorig jaar. Die terugval in algemene hommelaantallen kan leiden tot een minder efficiënte bestuiving. Een recente studie in Nature leert dat de oogst van appels en bessen nu al lijdt onder het tekort aan bestuivers. 

Niet voor alle soorten is de toestand even desastreus. Bij de zweefvliegen scoren een handvol soorten waarvan de larven in mest of vuil water leven, wél goed: zij waren deze zomer misschien wel de talrijkste bestuivers. Ook de aantallen graafwespen en langpootmuggen leken wel mee te vallen. En enkele soorten profiteerden van het mooie weer in augustus, in combinatie met de vochtige maanden daarvoor, om zich succesvol voort te planten, zoals het landkaartje (een dagvlinder) of het stro-uiltje (een nachtvlinder). Maar die lichtpuntjes vallen in het niets bij de afwezigheid van de vele andere zweefvlieg-, bijen-, libellen- en vlindersoorten. Bovendien zien we ook een verdere toename van exotische insecten. Ook dat is in de meeste gevallen geen goed nieuws. 

Impact van droog, heet en nat weer

De lage aantallen komen niet uit de lucht gevallen: het gaat met veel soorten insecten al jaren slecht. Extreme weersomstandigheden zoals langdurige droogtes van de afgelopen vijf jaar hadden al veel populaties gedecimeerd. Ondanks de regen was het dit jaar nog erger: blijkbaar is teveel regen ook nefast. De onvoorspelbare opeenvolging van extremen maakt het veel van onze soorten erg moeilijk. Al mogen we voor de verklaring zeker niet enkel naar het weer en de klimaatverandering kijken. 
Insectenpopulaties lijden al vele jaren onder het verlies en de versnippering van hun leefgebied, de overdaad aan stikstof en de alomtegenwoordigheid van pesticiden in ons landschap. En dat is slecht nieuws, want insecten zijn levensbelangrijk voor de bestuiving van gewassen, als voedsel voor andere dieren en om afval op te ruimen. De oplossing om de negatieve trend te keren is een sterker natuurnetwerk en een betere natuur- en milieukwaliteit. Daar zet Natuurpunt vol op in: het uitbreiden van natuurgebieden, ze met elkaar verbinden ze en ze beheren om de natuurwaarden en de soortenrijkdom te verhogen. Al kan iedereen een handje helpen, bijvoorbeeld door inheemse planten in de tuin te zetten of meer bloemen te laten bloeien in je gazon. 

Top drie insecten: vlinders (maar geen witjes) 

De top drie van meest geappte insecten wordt bezet door drie vlinders: Bruin zandoogje, atalanta en dagpauwoog.  

Het is tekenend dat de top drie volledig wordt ingenomen door dagvlinders: dat blijven de meest populaire insecten. Het mooie zomerweer in de tweede helft van augustus heeft ervoor gezorgd dat een aantal dagvlinders, zoals de dagpauwoog, nog kon opklimmen in de top tien. Alleen de atalanta stond vorig jaar op dezelfde plek. Klein koolwitje, de nummer één van vorig jaar, zakte dit jaar naar de twaalfde plek. Voor witjes was het dan ook een uitgesproken zwakke zomer. Akkerhommel, de nummer drie van vorig jaar, zit dit jaar nog net in de top tien. 

Bijzondere waarnemingen

Bijna 40.000 mensen hebben insecten ingegeven via de app Obsidentify. Als zoveel mensen oog hebben voor insecten, komen er tientallen bijzondere waarnemingen naar boven. Vorige week berichtten we al over de breedvleugelhangvlieg, hieronder pikken we er nog drie uit:

1. De wespbastvlieg in Woluwe: de eerste waarneming voor België, van een prachtige vlieg die op oude bomen leeft. Om bijzondere soorten te zien hoef je niet altijd naar schitterende natuurgebieden zoals de Kalmthoutse heide: ook een oud park in Brussel herbergt waardevolle natuur.

2. Plesiomorpha flaviceps in Moorsele: een nieuwe exoot. Deze nachtvlinder werd eind juli gefotografeerd in Moorsele (West-Vlaanderen). Dit is een Aziatische soort (zonder Nederlandse naam) waarvan de rupsen leven op de Ilex crenata (Japanse hulst). Deze tuinplant wordt courant gebruikt ter vervanging van buxus. Ook bij insecten zien we een toename van het aantal exoten. Dat zijn soorten die hier - bewust of onbewust - ingevoerd zijn door de mens.

3. De geelstreepdolkwesp in Tollembeek: dolkwespen zijn spectaculaire insecten die vooral in Zuid-Europa voorkomen. De geelstreepdolkwesp is al een tijdje talrijker aan het worden in het zuiden en dook nu voor het eerst op in ons land, in Tollembeek. De soort werd herkend door ObsIdentify. 

Welke gemeente ving de meeste insecten?

1.    Lede
2.    Gent
3.    Antwerpen
Verrassend genoeg werd de hoogste diversiteit aan insecten in de Oost-Vlaamse gemeente Lede gezien. Die gemeente scoorde in de vorige editie ook al hoog (vierde plaats). Dat ze nu op één eindigde, is te danken aan een groepje zeer actieve waarnemers die vele uren spendeerde aan het uitpluizen van de tuinen en natuurgebieden in de gemeente. De eerste plaats betekent niet dat Lede de meest insectenrijke gemeente van Vlaanderen is. Op vlak van natuurwaarden is het eerder een gemiddelde gemeente. Het toont dus aan dat je door hard te zoeken verrassend veel verschillende soorten kan vinden. De topwaarnemer onder alle deelnemers werd Brecht Verkempinck, afkomstig uit Lede. Hij fotografeerde deze zomer 1731 verschillende insectensoorten. 

Op de tweede, derde en vierde plaats vinden we dezelfde gemeenten als in de editie 2023: Gent, Antwerpen en Brugge. Gent en Antwerpen scoren het beste op vlak van aantal waarnemers én aantal waarnemingen. Die steden scoren niet alleen hoog omdat er veel mensen deelnamen, maar ook omdat ze een grote oppervlakte hebben met naast stedelijke omgeving ook natuur. Een eervolle vermelding voor de gemeente Hoegaarden, die met slechts een 150-tal waarnemers (tegenover 2300+ in Gent) een vijfde plaats kon behalen. 

Verschil met 2023

Op vlak van soortenaantal is de gemeente Genk de sterkste stijger, met 537 soorten meer in vergelijking met vorig jaar. In totaal werden deze zomer 1462 insectensoorten genoteerd in Genk. Ook in Bierbeek en Lede werden telkens zo’n 500 extra soorten genoteerd in vergelijking met 2023.

Overzicht van de resultaten voor alle gemeentes is hier te vinden.

5 sterke stijgers 2024

1.    Landkaartje
Een dagvlinder die al in 2018 sterk achteruitging ten gevolge van hitte en droogte. Sindsdien zat het landkaartje in een sukkelstraatje. Vanaf half augustus namen de aantallen toe en was er voor het eerst in jaren sprake van een duidelijk herstel. De rupsen van deze soort leven op brandnetels. 
2.    Gewone pendelvlieg
Over het algemeen lagen de aantallen zweefvliegen dit jaar erg laag. Slechts een minderheid van soorten presteerde goed, o.a. de bijvliegen en de gewone pendelvlieg. 
3.    Dwarsbandkakkerlak
Deze exotische kakkerlaksoort leeft buitenshuis en is nu in Vlaanderen de meest gemelde kakkerlak. Naast deze soort komen er in Vlaanderen vier inheemse kakkerlakken voor die alle buitenshuis leven. 
4.    Ruittijger
Dit is een geelzwarte langpootmug die dit jaar duidelijk meer gemeld is, net als een aantal andere langpootmuggen zoals de bruine tijger. Bij deze soort worden de eitjes afgezet in vochtige bodem. 
5.    Stro-uiltje
Deze kleine nachtvlinder kan je ook overdag tegenkomen in graslanden. Van plaats 152 in 2023 naar 33 in 2024. Vooral in de laatste week van augustus nam deze soort sterk toe. 

5 sterke dalers 2024

1.    Steenhommel
Van alle insecten is de enorme terugval (meer dan -70%) van de steenhommel het meest opvallend. 
2.    Kleine vuurvlinder
Een aantal graslandvlinders deed het dit jaar erg slecht. Kleine vuurvlinder zakte van plaats 33 naar plaats 347. Ook voor Icarusblauwtje was 2024 een rampjaar. Bruin blauwtje zakte van plaats 27 naar 416. 
3.    Zevenstippelig lieveheersbeestje
Het meest voorkomende inheemse lieveheersbeestje. Vorig jaar op plaats 12 in de ranking, dit jaar op plaats 75. 
4.    Europese hoornaar
2024 was een jaar met over het algemeen zeer weinig wespen. Aantallen van de Europese hoornaar lagen veel lager dan vorig jaar: soortgelijke evoluties zien we bij gewone wesp en Franse veldwesp. 
5.    Grasbij
Dit is een zeer algemene bij die nestholtes in de grond graaft. Wellicht heeft het regenachtige voorjaar ervoor gezorgd dat een deel van de nestjes verzopen is. Deze zomer zagen we de grasbij dan ook veel minder. Ranking: van 240 naar 525. 

Tekst: Wim Veraghtert (Natuurpunt Studie)