De keerzijde van uitheemse planten

De keuzes die we maken in de tuin, vooral op vlak van beplanting, hebben altijd een invloed op de omgeving. Zo komt het dat tuinen vaak als een deel van de oplossing worden gezien voor de huidige biodiversiteitscrisis. Onze tuinen worden een toevluchtsoord en ondersteunen de biodiversiteit door o.a. voedsel te voorzien voor heel wat dieren. Dit is de opzet van ecologisch tuinieren.

Al te vaak gebeurt, mogelijk onbewust of onbedoeld, het tegenovergestelde en hebben tuinen een negatieve impact op de biodiversiteit. De planten die veelal in onze tuinen worden aangeplant zijn uitheemse soorten. Hun positieve bijdrage is vaak overschat en sommige soorten zorgen voor grote problemen tot ver buiten de tuingrenzen.

Mooi, maar niet eetbaar

Neem nu bijvoorbeeld de populaire tuinplanten, maar uitheemse, lavendel en kattenkruid. Beide worden aanzien als goede bijenplanten. Uit een recente analyse van Natuurpunt Studie over bloembezoek van bijen, blijkt dat ze maar door een beperkt aantal bijensoorten worden bezocht. Op lavendel zijn tot hiertoe 28 verschillende soorten bijen aangetroffen, op kattenkruid slechts 23 soorten. In België kunnen 420 soorten wilde bijen voorkomen, dus het belang van deze planten voor onze bestuivers is beperkt.

Echte woekerplanten zoals rododendron (11 soorten), rimpelroos (13 soorten), Amerikaanse vogelkers (14 soorten), sneeuwbes (8 soorten), olijfwilg (4 soorten) en mahonie (11 soorten) trekken nog minder bestuivers aan. Het verschil tussen de inheemse en uitheemse planten is dus groot: de echte bijenmagneten zijn de inheemse paardenbloemen (130 soorten), bramen (118 soorten) en knoopkruid (81 soorten).

(foto links: Rimpelroos- Reinhardt Strubbe; foto midden: Mahonie - Debby Deconinck; foto rechts: Amerikaanse vogelkers - Debby Deconinck)

De meerwaarde van planten voor de biodiversiteit zit niet enkel in de bestuivers die ze aantrekken, maar vooral hoe eetbaar ze zijn voor rupsen, larven en dergelijke meer. Vooral hier scoren uitheemse planten heel slecht. In veel gevallen herkennen onze insecten deze planten niet als voedsel. Of is de chemische samenstelling van de plant zo anders dat ze niet verteerbaar zijn, ook al zijn ze verwant met onze inheemse planten.

Een studie naar het aanpassingsvermogen van de sint-jacobsvlinder toont dit aan. De rups van deze vlinder eet de verschillende plantendelen op van het jacobskruiskruid, een plant die we vaak aantreffen in bermen. Bezemkuiskruid is een invasieve uitheemse plant nauwverwant aan het jacobskruiskruid. De onderzoekers testten of deze plant een alternatieve waardplant kon zijn voor deze vlinders.

Het resultaat van het onderzoek: wanneer vlinders konden kiezen tussen beide planten leggen ze bijna altijd hun eitjes op jacobskruiskruid en niet op bezemkruiskruid. Wanneer rupsen gedwongen werden om op te groeien op bezemkruiskruid, overleefde geen enkele rups dit. Bezemkruiskruid is ondertussen al 100 jaar terug te vinden in België, maar nog steeds heeft de sint-jacobsvlinder er zich niet aan aangepast. De natuur past zich vaak aan, maar aan een trager tempo dan wij denken.

Bezemkruiskruid is natuurlijk geen plant die aangeplant wordt in een tuin, steeneik bijvoorbeeld wel. Deze boom, met Zuid-Europese oorsprong, wordt nu vaak als haagplant, leiboom of als klimaatboom aangeplant. Tot op heden zijn er nog maar weinig insecten waargenomen in België die leven op de steeneik. Dat is wel anders bij bomen zoals beuk (275 soorten), linde (207 soorten) en haagbeuk (158 soorten) die ook vaak als leibomen of hagen aangeplant worden. Op onze inheemse eiken leven niet minder dan 699 soorten, enkel wilgen doen nog beter met 728 soorten.

Tuinplanten nemen natuurgebieden in

Hun beperkte bijdrage aan de biodiversiteit is één zaak, een groter probleem is dat tuinplanten steeds vaker de tuingrenzen ontsnappen. Sommige planten woekeren zo hard, denk maar aan de Japanse duizendknoop, dat ze onze inheemse planten volledig verdringen. Steeds meer van deze invasieve exotische planten komen voor in onze natuurgebieden waar ze een bedreiging vormen voor de biodiversiteit.

Verspreiding vanuit tuinen naar de natuur gebeurt op verschillende manieren. Zaden worden door de wind of vogels verspreid. Het storten van tuinafval is ook een belangrijke reden. Daarnaast maken verschillende van de woekerplanten ondergrondse uitlopers aan, waardoor ze zich makkelijk kunnen uitbreiden zoals een uitdijende olievlek. Mahonie en rimpelroos zijn hier maar twee voorbeelden van de vele.

Duingebieden onder druk

Zeker in unieke natuurparels zoals onze duingebieden zijn woekerplanten problematisch. Een groot deel van de kustduinen is de afgelopen decennia volgebouwd waardoor er enkel kleine gefragmenteerde stukken overblijven. Hier komen steeds meer woekerplanten voor die ook steeds grotere oppervlaktes innemen. Soorten zoals mahonie, rimpelroos, boksdoorn, diverse cotoneaster soorten en nog vele tientallen andere struikachtigen overwoekeren er de unieke duinnatuur. Op sommige locaties nemen ze oppervlaktes  van meer dan 1 hectare in! Vooral duinen die ingesloten zijn door tuinen, waar veel woekerplanten uit ontsnappen, hebben hier hard onder te lijden. Hierdoor dreigen we tientallen unieke plant- en diersoorten te verliezen die enkel voorkomen in onze duingebieden.

Onlangs werd een grootschalig natuurherstelproject, onder de naam LIFE DUNIAS opgestart om onze duingebieden terug zuurstof te geven. In het kader van dit natuurherstelproject worden duingebieden langs de volledige Vlaamse kuststrook vrijgemaakt van struikachtige invasieve uitheemse planten. 

Natuur en Bos coördineert dit project en verwijdert, samen met 15 partners waaronder Natuurpunt, woekerplanten. Het DUNIAS project ontvangt financiële steun via het LIFE-programma van de Europese Unie.

De meest aangetroffen woekerplanten aan de Vlaamse kustduinen zijn rimpelroos, boksdoorn, mahonie, sneeuwbes en verschillende soorten olijfwilgen. Dit zijn stuk voor stuk planten die vroeger en vaak nu nog steeds aangeplant worden in tuinen en openbaar groen.

Door betere plantkeuzes te maken bij het aanleggen van tuinen is het mogelijk om zowel de biodiversiteit te ondersteunen, de tuinbeleving te verhogen en de maatschappij geld te besparen. Kies bewust voor meer inheemse planten en plant geen woekeraars. Zo kunnen we ook in de toekomst onze natuurreservaten woekerplant vrij houden.

Tekst: Maarten Wielandts (Natuurpunt Studie)

Nuttige links:

https://waarnemingen.be/species/invasieve-exoten/

www.natuurenbos.be/lifedunias