Fort van Schoten is nu een toplocatie voor vleermuizen

Het Fort van Schoten, opgetrokken in 1885, is één van de verdedigingsforten die tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) de stad Antwerpen moest beschermen. Een deel van de twee fortengordels rond Antwerpen maakt deel uit van het Europese Natura 2000-netwerk en wordt strikt beschermd als habitat voor vleermuizen. Het Fort van Schoten is door het knappe werk van de vrijwilligers van Natuurpunt Antwerpen Noord en Kempen uitgegroeid tot één van de belangrijkste overwinteringsplaatsen van vleermuizen in België.

Minder lawaai, meer vleermuizen

Vrijwilligers van Natuurpunt kregen tijdens de winter van 2000-2001 de eerste keer toelating om vleermuizen te tellen in het Fort van Schoten. De verbazing was groot toen men 4 zeldzame ingekorven vleermuizen aantrof in de kruitkamer van het fort. De commandant van het fort voelde meteen het belang aan van de vondst van deze zeldzame dieren en besliste dat dat stuk van het fort vanaf dan een “no-go-zone” werd. Het begin van een fantastische samenwerking tussen natuurbeschermers en de militaire overheid. In 2014 werden de niet gebruikte delen van het fort ingericht voor vleermuizen. Er werden deuren met invliegopeningen geplaatst en tochtgaten werden dichtgemaakt. Op deze manier werden warmere, tochtvrije stukken gecreëerd voor de ingekorven vleermuis. Grote delen van het fort werden dag en nacht verlicht met lawaaierige installaties en regelmatig passerende bewaking. Enkel de caponnières en de saillants waren tot dan niet in gebruik. Dankzij de medewerking van de commandant kreeg het Fort van Schoten de broodnodige rustzones voor vleermuizen.

Samenwerking tussen defensie en natuurbeschermers

Natuurpunt Antwerpen Noord en Kempen heeft met Defensie een overeenkomst gesloten voor het beheer en de monitoring van de vleermuizenpopulatie in zowel het Fort van Brasschaat als het Fort van Schoten. Deze forten behoren nog altijd tot het patrimonium van Defensie en zijn dus niet vrij toegankelijk. Zonder de medewerking van het leger zou de vleermuizenwerking hier niet mogelijk zijn en zouden de vleermuizen belangrijke overwinteringsplaatsen moeten ontberen. De forten zijn immers aantrekkelijke locaties voor vleermuizen, die er massaal gebruik van maken voor het zoeken van partners, paren, slapen en overwinteren. Binnen de afdeling Antwerpen Noord en Kempen zijn aparte beheerteams actief die zich met de forten bezighouden. 

Waarom is het Fort van Schoten zo aantrekkelijk voor vleermuizen?

De kamers en gangen in het fort van Schoten werden opgetrokken in baksteen en beton. Hier meet men vrij constante waarden voor de temperatuur, de lichtsterkte en de luchtvochtigheid. Er is ook amper sprake van verstoring . Enkel bij vorst is het in de kamers zonder ramen moeilijk om de voor vleermuizen gewenste temperatuur te behouden. Fris, donker, vochtig en geen verstoring zijn de voorwaarden voor een goede overwinteringsplaats voor vleermuizen. Door het uitvoeren van enkele eenvoudige ingrepen werd ervoor gezorgd dat de omstandigheden voor de vleermuizen werden geoptimaliseerd. In 2016 volgde een grondige herinrichting in samenspraak met het Agentschap Onroerend Erfgoed. Naar aanleiding hiervan werden de overwinteringsplaatsen uitgebreid en verbeterd. Bij de inrichtingswerkzaamheden hebben de vrijwilligers ook oog gehad voor diversificatie. Het fort werd zo ingericht dat er 3 zones met verschillende gemiddelde wintertemperatuur ontstaan, zodat het verschillende soorten vleermuizen aantrekt. 

Met resultaat blijkt nu. Al vierentwintig jaar worden alle gegevens grondig bijgehouden en kan men de gegevens ook perfect linken aan de uitgevoerde beheersmaatregelen. Dit jaar werd vastgesteld dat het echt wel goed gaat met de vleermuizen in het fort. Zo goed dat het fort op de tweede plaats staat in de ranglijst van overwinteringsplaatsen in de Antwerpse fortengordel. De aanwezigheid van de zeldzame ingekorven vleermuis, met 339 individuen, benadrukt het belang en de mogelijkheden van het Fort van Schoten als winterverblijf voor vleermuizen. Maatregelen ter ondersteuning van vleermuizen in het Fort van Schoten zijn integraal onderdeel van het bredere behoud en beheer van de Antwerpse fortengordels voor deze diersoort. 

Van franjestaart tot ingekorven vleermuis: de aantallen stijgen

Uit het winteronderzoek van 2024 komen nog een aantal belangrijke vaststellingen naar boven: het totale aantal overwinterende vleermuizen is gestegen tot 744, verdeeld over 8 soorten. Dat houdt een toename in van 252% ten opzichte van vierentwintig jaar geleden. Zes van deze soorten staan vermeld op de Rode Lijst van Bedreigde Zoogdieren in Vlaanderen, waardoor het fort tot de top behoort van vleermuizenverblijven in het land.

De bedreigde franjestaart is de derde meest voorkomende vleermuizensoort in het Fort van Schoten. Het aantal is aanzienlijk gestegen gedurende de afgelopen 24 jaar. Het fort is daardoor een van de beste winterverblijven voor deze soort in Vlaanderen. De met uitsterven bedreigde ingekorven vleermuis doet het bijzonder goed met een stijging van 4 naar 339 individuen in 24 jaar. Dat betekent dat het fort de tweede grootste overwinteringsplaats in Vlaanderen is voor deze soort. Het rechtvaardigt de aanwijzing als Europees Habitatrichtlijngebied en beklemtoont internationaal belang. In de periode van 24 jaar verdubbelde het aantal watervleermuizen en de sterk bedreigde meervleermuis is de laatste jaren een constante geworden.

Het fort van Schoten heeft ook een functie als zwermplaats voor meerdere soorten vleermuizen en speelt dus ook een rol in de voortplanting van deze dieren. Daarom is het cruciaal dat het fort niet alleen tijdens de wintermaanden wordt beschermd, maar ook gedurende de gehele zwermperiode niet verstoord wordt. Hier werden ook speciale zwermplaatsen voor ingericht. Tenslotte stelde men vast dat de in 2016 ingerichte delen snel door vleermuizen in gebruik worden genomen. Verwacht wordt dan ook dat de positieve trend zich de komende jaren zal voortzetten.

Tekst: Drej Oomen (communicatievrijwilliger Natuurpunt)
Meer info: Dirk Swaenen, [email protected] (Vleermuizenwerkgroep Natuurpunt)