Onderzoek naar plantendiversiteit: proefvlak in De Maten in Genk heeft de meeste soorten

Hoe zijn we te werk gegaan?

Sinds 2021 doet Natuurpunt Beheer heel gericht onderzoek naar welke planten en mossen aanwezig zijn in verschillende soorten natuurtypes. Dat gebeurt in vaste hokken (proefvlakken), ook wel permanente quadraten (PQ’s) genoemd van 20 bij 20 meter. Hierin worden alle aanwezige plantensoorten en mossoorten genoteerd. Daarna wordt er een inschatting gemaakt van de hoeveelheid van voorkomen van elke soort met een zogenaamde bedekkingscode. Voorlopig liggen er een kleine 2000 van deze steekproefopnames verspreid in de gebieden van Natuurpunt in Vlaanderen en het aantal zal de komende jaren nog gestaag groeien. 

Elke zes jaar worden de PQ’s  opnieuw geïnventariseerd op precies dezelfde plaats zodat vergelijking mogelijk is. De gegevens worden gebruikt om het natuurbeheer te evalueren en waar nodig aan te passen. De samenstelling van de vegetatie doet namelijk dienst als barometer: als er wijzigingen zijn in beheer of in externe omstandigheden zoals grondwaterstand, vervuiling, verstoring en klimaat, dan heeft dat zijn effect op de vegetatie. 

Aantal plantensoorten loopt sterk uiteen 

De soortenrijkdom tussen de verschillende proefvlakken varieert aanzienlijk omdat er geïnventariseerd wordt in verschillende soorten natuurtypes. In een waterbiotoop treffen we soms geen enkele plantensoort aan. Heides scoren ook relatief laag op het vlak van plantensoorten, ondanks hun zeer grote natuurbehoudswaarde voor o.a. verschillende diersoorten. Basische graslanden of moerassen hebben daarentegen altijd hoge rijkdom van plantensoorten – dikwijls wel meer dan 50 indien min of meer onverstoord. Over alle PQ’s die sinds 2021 in gebieden van Natuurpunt werden geïnventariseerd, bedraagt het gemiddeld aantal soorten 26. 

Wat vertelt het aantal plantensoorten ons over de natuurkwaliteit?

Veel plantensoorten betekent niet onmiddellijk dat de natuurkwaliteit goed is. Zo kan een verstoorde vegetatie (door grondschade bijvoorbeeld) leiden tot meer soorten, maar dat zijn misschien niet de soorten die voorop gesteld werden als doel in het natuurbeheerplan. Overgangssituaties in ruimte of tijd zijn ook altijd soortenrijker omdat ze elementen van meerdere vegetatietypen bevatten. Het kan gebeuren dat bij aangehouden natuurbeheer de soortenrijkdom afneemt omdat de vegetatie stabiliseert, maar dat tegelijk toch de kwaliteit toeneemt omdat bijzondere doelsoorten toenemen in aantal of in bedekking. 
Vandaag de dag noemen we een soortenrijkdom van pakweg 35 soorten of meer een waardevolle situatie. De PQ in de Maten met 85 soorten (72 soorten planten en 13 soorten mossen) is dus een zeer uitzonderlijk geval. 

Heischrale vegetatie met 85 soorten

Het bewuste proefvlak in De Maten bevindt zich midden in een grootschalige heide maar typeert zich  eerder als heischraal grasland: een vegetatie op een bodem die iets minder zuur is en net iets meer voedingsstoffen bevat voor de planten dan typische heide. Die extra voedingsstoffen zouden kunnen komen door de lokale toestroom van vijverwater via het grondwater, of eventueel door voormalig grondgebruik. De gemeten stikstofdepositie – vaak een echte boosdoener voor dit soort vegetaties -   is relatief laag, wat te maken kan hebben met de ligging centraal in het natuurgebied en zonder al te veel nabije vervuilingsbronnen (landbouw, verkeer, industrie) windopwaarts van het gebied. Deze kansrijke condities worden gecombineerd met een fraai microreliëf (bulten en slenken, hoger en lager plantendek) waardoor er planten kunnen groeien van open pioniermilieu, van natte en droge heide, een hele resem soorten van het in het natuurbehoud hoog aangeschreven heischraal grasland (tandjesgras, stekelbrem, borstelgras, liggende vleugeltjesbloem, mannetjesereprijs, blauwe knoop, hondsviooltje ...) maar onder invloed van het grondwater ook soorten van voedselrijker grasland zoals echte koekoeksbloem, kale jonker en gevleugeld hertshooi. 
Het door de lokale vrijwilligers gevoerde natuurbeheer, een combinatie van jaarlijks handmatig maaien en extensieve begrazing met runderen, is cruciaal om dit alles te behouden. Maar bovenal bewijzen de uitzonderlijke aantallen dat we in stabiele, grotere natuurgebieden (de Maten is één van de oudste natuurgebieden in Vlaanderen) situaties in stand kunnen houden die we verder enkel nog uit het buitenland kennen.

Tekst: Pieter Hendrickx (Natuurpunt Beheer)