Stikstof in het water: hoe erg is dat?

Zowel in waterlopen als in stilstaande wateren kan een toename aan voedingsstoffen in het water leiden tot grote veranderingen. Het gaat dan niet alleen om stikstof (dat in verschillende vormen voorkomt), maar ook over fosfaten. Die eutrofiëring (voedselaanrijking) leidt erg vaak tot algenbloei, zowel van draadalgen als van microscopisch kleine algen. Die zorgen er dan weer voor dat het water troebeler wordt en dat er (zeker ’s nachts) een zuurstoftekort in het water optreedt. In troebel water kunnen andere planten niet goed aan fotosynthese doen en kwijnen ze weg. Een sterke zuurstofval zorgt er dan weer voor dat allerlei dieren (van vissen tot kleine waterbeestjes) sterven. Stikstof versnelt ook de successie, waardoor ondiepe waters snel dichtgroeien en zo ongeschikt worden voor bedreigde soorten zoals de grote modderkruiper.

Gassen
Stikstof kan in verschillende vormen in het water voorkomen, zoals nitraat, nitriet en ammoniak. Die twee laatstgenoemde zijn toxisch voor veel organismen, zelfs in lage hoeveelheden. Ook kunnen er in het water complexe chemische processen plaatsvinden. Bijvoorbeeld denitrificatie, waarbij nitraat wordt omgezet in stikstofgas. Ogenschijnlijk lijkt dat positief omdat stikstof door dat proces uit het water verwijderd wordt. Maar denitrificatie zorgt ervoor dat veenbodems worden afgebroken: daarbij komen sulfaat en nutriënten vrij. En het lachgas dat bij dit proces gevormd wordt, is bovendien een broeikasgas. Ook de hoeveelheid beschikbaar ijzer in het water wordt door denitrificatie negatief beïnvloed. Vooral ongewenste neveneffecten dus. Dit proces vindt in de vrije natuur momenteel zelden plaats. De nitraat- en nitrietproblemen nemen daarentegen toe. 

Een teveel aan stikstof draagt ook bij aan verzuring, zowel op land als in het water. Als het water te zuur wordt, geeft dat problemen bij verschillende diergroepen. Zo kunnen eitjes van amfibieën beschimmelen in te zuur water. Zowel bij grotere dieren zoals vissen als minuscuul zoöplankton wordt de groei in zuurder water verstoord. 

Algen en exoten
Ook in het water wordt het stikstofprobleem verergerd door andere problematieken. Door de klimaatopwarming wordt de groei van allerlei algen bevorderd. Blauwalgen (cyanobacteriën) nemen sneller toe als het water te warm wordt. Daarnaast kunnen bepaalde exotische planten de stikstofgehaltes in waterpartijen nog doen toenemen. De grote kroosvaren, een invasieve exoot afkomstig uit Midden- en Zuid-Amerika, kan ervoor zorgen dat het wateroppervlak van vijvers volledig door zijn blaadjes bedekt wordt. Deze plant leeft in symbiose met bacteriën die stikstof uit de lucht fixeren en aan het water toevoegen.  

Afbeelding

De waterlobelia is erg gevoelig voor aanrijking van voedselarme vennen (foto: Tom Andries).

Vennen
Eén van de meest bijzondere natuurtypes die we in Vlaanderen kennen, zijn voedselarme vennen. Daarin leven zeldzame libellen zoals maanwaterjuffer, waterplanten die al sterk achteruitgegaan zijn zoals waterlobelia en een resem speciale sieralgen en kiezelwieren. In verschillende natuurgebieden proberen we -met wisselend succes- dat soort voedselarme vennen te herstellen. De waterpartijen van het Turnhouts Vennengebied zijn intussen weer uniek in Vlaanderen. Voor die natuurtypes is een overmaat aan nutriënten de belangrijkste bedreiging.

Het zijn echter niet enkel de meest voedselarme vennen die bedreigd worden. Uit een recente Nederlandse analyse blijkt dat de aantallen aquatische insecten sterk afgenomen zijn, ook in meer voedselrijke wateren. Volgens cijfers van de VMM voldeed in 2019, 38% van de waterlopen aan de stikstofnorm. Dat is een grote verbetering ten opzichte van 2007 maar nog steeds bevat meer dan de helft van de waterlopen teveel stikstof.

Vermijden dat afvalwater ongezuiverd in de waterloop terecht komt en het terugdringen van uitspoelende nutriënten vanuit landbouwpercelen blijven belangrijke aandachtspunten. Dit najaar staat er heel wat beleidswerk op de politieke agenda waarin forse stappen vooruit kunnen gezet worden in het tegengaan van negatieve stikstof-effecten op het waterleven. De oplevering van de definitieve stroomgebiedbeheerplannen, opmaak van een nieuw normenkader voor grachten en een evaluatie van het erosiebeleid: allemaal dossiers die - als er in de afhandeling een daadkrachtige stikstof-reflex gehanteerd wordt, nieuwe hoop doet rijzen voor zowel onze biodiversiteit als de waterkwaliteit.

Tekst: Wim Veraghtert (Natuurpunt Studie)

Dossier Stikstof

De overvloed aan stikstof verstikt onze natuur. Eind dit jaar beslist de Vlaamse regering eindelijk over een nieuwe aanpak om de stikstofuitstoot te verlagen. Die moet ambitieus zijn! Voor Natuurpunt is het doel zonneklaar: in 2045 mag nergens in de natuur de stikstofdrempel overschreden worden. In 2030 moet het aantal plaatsen al gehalveerd zijn. Ontdek onze voorstellen en scenario’s op www.natuurpunt.be/stikstof