Verrassende vondst: nieuwe spinnensoort ontdekt langs de Brusselse Ring

De berm waarin de nieuwe spin gevonden werd, ligt langs één van de drukste snelwegen van België, dus het is waarschijnlijk dat de spin via menselijke transportmiddelen hier terecht gekomen is. Het is echter ook mogelijk dat de spin zich op natuurlijke wijze heeft verspreid, wat de laatste tijd bij veel ongewervelde dieren gebeurt. In hetzelfde onderzoek zijn ook meerdere andere spinnensoorten gevonden die normaal in zuidelijkere gebieden leven, maar die door de veranderende klimaatomstandigheden nu ook vaker in België voorkomen.

Evaluatie van 20 jaar ecologisch bermbeheer

Sinds 2000 past het Agentschap Wegen en Verkeer ecologisch bermbeheer toe op de bermen van de Brusselse ring (R0). Iedereen kent wel de borden ‘Kijk! Hier werken wij aan een ecologische berm’. Om de biodiversiteit te vergroten, zijn allerlei maatregelen opgenomen in een bermbeheerplan: zoals  aangepast maaibeheer  of het omvormen  van een houtige aanplant naar grasland en het bestrijden van invasieve exoten
In 2004, vier jaar na de start van het ecologische maaibeheer, werden zowel flora als fauna (ongewervelden) geïnventariseerd. Daarbij werd onderzocht of er al  een effect te zien was van het beheer op de verspreiding en biodiversiteit van soorten. Delen van de bermen bestonden al van bij het begin uit zeer kwaliteitsvolle graslanden met meerdere Rode Lijstsoorten (fauna en flora). 
In 2020 is dit onderzoek van 2004 herhaald om een evaluatie te maken van 20 jaar ecologisch bermbeheer op Vlaams grondgebied langs de Brusselse ring (R0). De onderzochte zone loopt vanaf de grens met het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (bocht van Vorst ten zuidwesten van Brussel) over het westen, noorden en oosten van Brussel tot aan de taalgrens (zijde Zoniënwoud). Natuurpunt Studie inventariseerde zowel flora als de ongewerveldenfauna met de focus op graslanden. 

Waardevolle spinnenfauna in de snelwegbermen

Om het onderzoek zo gelijkaardig mogelijk te herhalen  werden op dezelfde 26 locaties als in 2004 telkens 3 bodemvallen geplaatst, met daarin een bewaarvloeistof. De vallen stonden een paar meter uit elkaar. Alle gevangen dieren, zoals loopkevers, spinnen, hooiwagens, mieren, pissebedden, duizendpoten, miljoenpoten en sprinkhanen, werden gesorteerd en door verschillende experts op naam gebracht. 
De resultaten van 2020 werden vergeleken met het eerdere onderzoek uit 2004. Op basis van deze vergelijking werden conclusies getrokken over het gevoerde beheer, en werden aanbevelingen gegeven voor een optimaal ecologisch bermbeheer, zowel specifiek voor deze plaats, als in het algemeen.
Natuurpunt Studie stelde in de onderzochte bermen van de R0 in 2020 in totaal 95 spinnensoorten vast. De meest bijzondere daarvan was Nurscia albomaculata, een nieuwe spinnensoort voor België (nog zonder Nederlandse naam). 
Van die 95 spinnensoorten waren er 25 Rode Lijstsoorten. Daar zat  één ‘met uitsterven bedreigde’ soort bij: de heidekrabspin (Xysticus acerbus). Verder 7 ‘bedreigde’ soorten, 12 ‘kwetsbare’ soorten en 4 ‘zeldzame’ soorten. ‘Zeldzame’ soorten zijn strikt genomen geen Rode Lijstsoorten maar komen in Vlaanderen voor aan de grens van hun verspreidingsgebied en zijn daarom zeldzaam. We vonden onder meer 2 soorten die pas relatief recent nieuw voor Vlaanderen zijn gemeld, Diplocephalus graecus, die (nog) geen Nederlandse naam heeft, en de oranje mierenjager (Zodarion italicum).
Veel soorten die op de Rode Lijst staan, zijn  sterk toegenomen in aantal ten opzichte van het onderzoek van 2004. Dit wijst er duidelijk op dat het verbeterde bermbeheer positieve resultaten oplevert.

Druk verkeersknooppunt is thuis voor nieuwe spinnensoort

In de eerste helft van juni 2020 vingen we één mannetje Nurscia in de bermen bij het verkeersknooppunt van Sint-Stevens-Woluwe (zie foto boven), in een bloemrijk glanshaverhooiland.

Helaas vonden we een onvolwassen dier en die zijn meestal moeilijk  met zekerheid te identificeren. De bouw van de geslachtsdelen bij spinnen is namelijk bepalend voor een betrouwbare determinatie. Sommige soorten zijn echter te herkennen aan de tekening op het achterlijf. Dit exemplaar had vijf paar witte stippen waardoor we het als Nurscia albomaculata konden identificeren. 

Het geslacht Nurscia behoort tot de familie van de rotskaardespinnen (Titanoecidae) en telt 4 soorten wereldwijd. Drie ervan komen voor in Europa, vooral in het Middellandse Zeegebied. 
Nurscia albomaculata komt voor in Zuid-Europa en Noord-Afrika, oostwaarts tot Centraal-Azië. Onze waarneming is veruit de meest noordelijke. Nurscia albomaculata is bekend van onze buurlanden Duitsland en Frankrijk, maar niet van de Benelux noch van Groot-Brittannië. In Frankrijk ligt het zwaartepunt van de gekende waarnemingen duidelijk in het zuiden, nabij de Middellandse zee. De spinnen worden daar vooral aangetroffen ‘onder stenen, op zonnige hellingen’. De Duitse naam is Zehnfleck-Kalksteinspinne (‘Tienvlek-kalksteenspin’). 

Nadat we recent een artikel in de Journal of the Belgian Arachnological Society publiceerden over deze bijzondere vondst, kregen we mail van een Deense onderzoeker die in Denemarken één exemplaar Nurscia albomaculata vond in de strooisellaag onder een haag vlakbij een plantencenter. Hij vermoedt dat het hier om accidentele import via de planten van het tuincenter gaat.  

Natuurlijke uitbreiding of passief transport?

Nurscia albomaculata is nooit eerder in België gevonden. We vragen ons af of deze spin op eigen kracht de berm bereikt heeft, of dat ze door mensen is meegebracht  via transport. Beide mogelijkheden zijn volgens ons aannemelijk. Omdat de berm langs één van de drukste snelwegen van België ligt, lijkt het waarschijnlijk dat de spin via menselijk transport hier terechtgekomen is. De spin is waarschijnlijk in staat om hier een populatie uit te bouwen. De vraag is dan of het exemplaar dat wij vingen al een nakomeling is van eerdere spinnen die zich hier gevestigd hebben... 
De kans dat de soort op termijn ook elders in België gevonden wordt, lijkt aannemelijk. De kalkhellingen in Zuid-België (Gaume, Viroinvallei) lijken de beste kanshebbers qua natuurlijke milieus en de grote stedelijke agglomeraties van Brussel en Antwerpen hebben als ‘hitte-eilanden’ al bewezen hotspots te zijn voor zuidelijke soorten. Zo registreerden we tijdens het bermenonderzoek langs de R0 ook niet minder dan 13 exemplaren oranje mierenjager (Zodarion italicum), een droogte- en warmteminnende soort die recent lijkt toe te nemen in Vlaanderen.

De studie waar dit artikel op gebaseerd is, werd gefinancierd door het Departement Omgeving van de Vlaamse overheid. Wij danken hen hartelijk voor de goede samenwerking. 

Wie interesse heeft in de (evolutie van de) vegetatie en fauna in de bermen van de Brusselse Ring, kan hier de volledige studie raadplegen.

Tekst: Jorg Lambrechts (Natuurpunt Studie)