Vijf jaar na herstel in de Demer: toestand van het visbestand

Ecologische gevolgen van het aansluiten van meanders

Rivierherstel is de voorbije decennia een belangrijk thema geworden.  Door klimaatverandering en de sterk gedegradeerde toestand van veel van onze rivieren, als gevolg van kanalisering en indijking, namen overstromingen toe, terwijl de valleien op andere momenten verdroogde. Om de waterveiligheid te verbeteren werd het Sigmaplan ontwikkeld, een ambitieus inrichtingsproject voor het Scheldebekken. De Demer werd gekozen als één van de projectgebieden. Al snel bleek dat de maatregelen voor waterveiligheid goed gecombineerd kunnen worden met ingrepen die gunstig zijn voor de natuur. De ecologische respons van rivieren op herstelmaatregelen is niet altijd voorspelbaar, aangezien het om complexe systemen gaat. Daarom onderzocht onderzoeksgroep ECOSPHERE van de UAntwerpen hoe de Demer reageerde op deze ingrepen op ecosysteemschaal. Daarbij werd er gekeken naar waterkwaliteit, biodiversiteit in en langs de rivier, en hydrologische en morfologische reacties.

In de zomer van 2025 werden maar liefst 19 verschillende vissoorten aangetroffen. Dat is goed nieuws, want verschillende doelsoorten zoals bittervoorn, kopvoorn, alver, bermpje en vetje doen het steeds beter. Bovendien doken in en rond de herstelde meanders enkele zeldzame soorten op, waaronder een tiental gestippelde alvers en zelfs een rivierprik - soorten die nooit eerder in de Demer werden waargenomen. Niet alle nieuwkomers zijn echter even welkom: ook enkele exoten werden vastgesteld, zoals de blauwbandgrondel, zonnebaars en zwartbekgrondel, waarvan de laatste de voorbije jaren sterk oprukt.

Niet alle meanders zijn gelijk

De meander in Rotselaar springt ecologisch in het oog. Het afwisselende patroon van snelstromende delen, ondiepe poelen, zandbanken en dood hout zorgt voor een rijke variatie aan habitats, met ideale paai- en rustplaatsen voor vele vissoorten. Vooral grotere vissen schuilen hier graag, we zagen er al meerdere malen grote snoeken en Europese meervallen. Andere meanders zijn minder gevarieerd, maar profiteren van meer zonlicht en stabielere bodem. Dit maakt ze dan weer geschikter voor waterplanten.

Nog werk aan de winkel, maar Demer op weg naar herstel

Niet alle vissoorten vertonen vooruitgang. Serpeling, stekelbaarzen, winde en zeelt worden slechts sporadisch aangetroffen en tonen geen duidelijke positieve trend. Soorten die in de 20ste eeuw verdwenen door zware vervuiling, zoals de grote modderkruiper, zijn nog niet teruggekeerd. De waterkwaliteit vormt nog steeds een uitdaging. Riooloverstorten en erosie uit akkers zorgen voor vervuiling waardoor het zuurstofgehalte nog regelmatig zakt onder de 5 mg/l, wat problematisch is voor veel vissoorten.

Rivierherstel is een werk van lange adem: echt positieve effecten worden vaak pas na vele jaren zichtbaar. Verdere monitoring zal moeten uitwijzen hoe de meanders zich ontwikkelen. Toch kunnen we nu al voorzichtig stellen dat de uitgevoerde maatregelen bijdragen aan een verbetering van de ecologische toestand van de Demervallei. Het bereiken van de oorspronkelijke, natuurlijke toestand blijft echter een verre en wellicht onrealistische doelstelling, gezien de historische vervuiling en degradatie van het systeem. Maar er zijn signalen dat de Demer op weg is naar herstel.

Tekst: Malaurie Hons (UAntwerpen)