Wat de mondmaskercrisis ons kan leren over het grondwater

Al 25 jaar wandelt vrijwilliger Jokke Smets door weer en wind door Landschap De Liereman. Geen prikkeldraad of gracht houdt hem tegen. Elke week 30 kilometer - goed voor 7 uur stappen - met één doel: alle 117 peilbuizen checken die in het natuurgebied verborgen zitten. Zijn grondwatermetingen in Landschap De Liereman zijn ondertussen een referentie geworden in heel Vlaanderen. Vorig jaar gaf Jokke zijn taak, na 25 jaar vrijwillig engagement, door aan nieuwe vrijwilligers.

De stand en kwaliteit van het grondwater in onze natuurgebieden zijn cruciaal. Het grondwater is ‘de batterij waar heel de maatschappij op teert’, en dus ook de natuur. “Een waterverzadigde bodem kan tussen de 200 en 600 liter water per m3 bevatten. Dat toont meteen aan hoe ongelooflijk belangrijk ons grondwater is”, aldus het expertenpanel Weerbaar Waterland. Helaas gaat het niet goed met het grondwater. De overvloedige regen geeft ons het vals gevoel dat er, letterlijk, onderliggend geen vuiltje aan de lucht is. Het is de verdienste van De Standaard dat ze dit vals gevoel doorprikken en het probleem gedetailleerd in kaart brengen via hun uitstekende reeks ‘Waternood’. Hydroloog Patrick Willems (KU Leuven) spreekt  over ‘een zeer zorgwekkende situatie’. ‘Het diepe grondwater is er erger aan toe dan ik dacht.” 

‘Race to the bottom’

Volgens onderzoek van de Universiteit Antwerpen zijn er momenteel zo’n 22.600 grondwaterwinningen vergund, goed voor een totaal van 420 miljoen m³/jaar. Alleen al in de provincie Antwerpen is het aantal grondwateronttrekkingen verdubbeld tussen 2009 en 2021. Dit is exclusief illegale winningen voor landbouwdoeleinden en grondwaterputten bij burgers in de tuin. Het onderzoek leert ons ook dat onttrekkingen vooral toenamen in provincies Antwerpen en Limburg (+9%). Regio’s die net het meest kwetsbaar voor droogte zijn gezien het gros van de waardevolle natte natuur en ecologisch waardevolle waterlopen zich hier bevinden. 

Mondmaskers

Wie de reeks van De Standaard volgde kan er niet omheen: Meer regie en strengere regels voor het oppompen van grondwater lijken onafwendbaar. We moeten nog beter begrijpen dat het (diepe) grondwater een echte strategische reserve is. Om de essentiële maatschappelijke functies overeind te houden als het écht knijpt tijdens droge zomers. Vergelijk het met een noodvoorraad mondmaskers in tijden van een pandemie. We weten nu uit ervaring dat het cruciaal is om die stock ten allen tijde goed gevuld te houden. Dat geldt ook voor grondwater. 

Op is op

Ook in de vergunningverlening is het nog te vaak kommer en kwel. De Raad voor Vergunningsbetwistingen vernietigde onlangs 5 grondwaterwinningen door een landbouwbedrijf in Limburg. Achter de vijf verschillende winningen zat één veeteeltbedrijf dat water wilde oppompen om maisvelden te beregenen. Door de opsplitsing in vijf aparte aanvragen bleef het bedrijf steeds onder de 5.000 kubieke meter water waardoor een simpele melding bij de betrokken gemeente volstond en er geen vergunning moest worden aangevraagd. Bij een vergunning moet men immers een onderbouwde afweging maken met andere belangen. Een rechter floot dit ‘gesjoemel’ gelukkig terug. Het voorbeeld is tekenend hoe laks de vergunningverlening rond grondwater nog te vaak is. 

De harde realiteit is dat er te veel vergund werd en wordt. We zullen dus moeten afbouwen. Door het werken met wetenschappelijke plafonds kunnen bovengrenzen worden afgedwongen. Op is op. Net zoals Nederland is daarnaast noodzakelijk om een ‘captatieverbod’ voor grondwater te kunnen instellen. Er wordt daarnaast nog te veel grondwater "gemorst". Niet onlogisch, er zijn vandaag te weinig aansporingen om zuinig met dit water om te springen. Grondwater wordt daarnaast ook nog te makkelijk gebruikt voor lage-kwaliteit toepassingen. De Vlaamse overheid kan hier nog veel meer sturen door heffingen zo aan te passen dat het opvangen van regenwater makkelijker en goedkoper wordt dan het oppompen van grondwater. 

In 2021 maakte een PANO-reportage duidelijk dat illegale grondwaterwinning de strijd tegen droogte extra bemoeilijkt. Experts schatten op basis van ervaring en controles op het terrein dat er 10 à 20 procent illegale winningen zijn. Het gaat dan zowel om illegale putten als om vergunde putten waaruit meer wordt opgepompt dan is toegestaan. De Vlaamse regering zorgde er onlangs voor dat burgers illegale booractiviteiten kunnen melden via een online meldpunt. De nieuwe grondwatertrein pakt dit probleem aan door veel meer controle in te bouwen: een zeer goede zaak. Maar het mag van ons nog strenger. Het toezicht moet omhoog en illegale grondwaterwinningen moeten actiever worden opgespoord door bijvoorbeeld gebruik te maken van technologieën als satellietmeting.

Een no-brainer om de voorraad van ons grondwater te verhogen is door meer te investeren in natte natuur. Iets wat de uittredende Vlaamse regering goed heeft begrepen. Deze inspanningen zijn echter futiel indien de drainage in landbouwgebieden niet aan banden wordt gelegd. Het uitvoeren van nieuwe drainagewerken is vandaag enkel meldingsplichtig en een gebiedsdekkende inventarisatie van het bestaande netwerk ontbreekt. Nochtans belangrijk voor een coherent beleid. Hierna zou een vergunningsregeling met aangepaste maatregelen (zoals peilgestuurde drainage als sectorale voorwaarde) kunnen uitgewerkt worden op maat van hydrologisch kwetsbare gebieden.

Batterij beschermen

Snelle afvoer en drainage van regenwater willen compenseren door meer grondwater op te pompen, leidt tot extra druk op ons watersysteem. In de toekomst moeten we kiezen voor maatregelen die de systemen minder belasten. Denk aan waterbesparende maatregelen zoals druppelirrigatie in de landbouw, de striktere toepassing van de juiste teelt op de juiste plaats en vooral een dringende hervorming van het grondwater-vergunningenbeleid. Via de de goedkeuring van de zogeheten ‘Trein Grondwater’ gaf deze regering op 21 juni een eerste belangrijke aanzet. Maar de reeks van De Standaard toont aan dat er veel meer nodig zal zijn. De nood aan een brede strategie is nijpend. We roepen de komende regering op om via een Vlaamse grondwaterstrategie de batterij van onze samenleving opnieuw te waarderen én beschermen. 

Tekst: Robin Verachtert (Natuurpunt Beleid)