Dossier Heideherstel in Vlaanderen
Waarom vormt Natuurpunt soms bos om naar heide?
Omdat dit kwetsbare natuurtype enorm onder druk staat. In Vlaanderen is 95% van onze heidegebieden verloren gegaan. Er blijven slechts een paar snippers over. Nochtans is 13% van onze planten en dieren er afhankelijk van. Daarom probeert Natuurpunt dit natuurtype, dat vooral voorkomt in West-Europa en op wereldschaal bijzonder is, te herstellen.
Waar herstelt Natuurpunt heide?
De voorbije decennia werden er op de uitgestrekte heidegebieden heel veel dennenbossen aangeplant voor houtproductie. Het zijn monotone bossen met weinig natuurwaarde. Daar waar het heidepotentieel nog in de bodem zit onder de recente boslaag, maken we stukken terug open.
Hoe herstelt Natuurpunt heide?
We verwijderen de dennenbomen en de bovenste laag van de bodem. Als de zaden in de heidebodem terug licht krijgen, beginnen de typische heideplanten spontaan te groeien. Zaden van heide blijven decennialang kiemkrachtig. Als de heide terugkomt, profiteren daarvan een heleboel insecten, vogels, amfibieën en zoogdieren. Ook het bos rondom profiteert van deze open stukken.
Even geduld ...
Het zal voor jou allicht even schrikken zijn als je een stuk van je vertrouwde bos gekapt ziet. Die kale vlakte met afgezaagde boomstammen is geen fraai zicht. Ook voor ons als natuurbeheerders is dat even slikken. Maar weet dat het goed komt. Na enkele jaren wordt het een prachtig plekje!
Zoals de Heide Vandamme in Landschap De Liereman in Oud-Turnhout. Die werd in 2008 ook geplagd en is nu door veel bezoekers uitgeroepen tot een van de mooiste plekjes van het natuurgebied.
Natuurpunt, de grootste bebosser van Vlaanderen
Natuurpunt is - na de overheid - de grootste bebosser van Vlaanderen. We gaan deze legislatuur (‘20-’24) voor maar liefst 700 hectare extra bos. Ook dit seizoen hebben we op tientallen locaties in Vlaanderen bos aangeplant, samen met burgers en bedrijven, in totaal 57 hectare. En er ligt nog eens 170 hectare klaar.
Is dat niet tegenstrijdig?
Nee, de stukken bos die Natuurpunt omvormt tot open natuur zijn monotone, kwetsbare bossen. We compenseren ze door elders onze gezonde, gevarieerde bossen uit te breiden en te verbinden. Die compensatie tellen we trouwens niet mee voor onze ambitie van 700 ha bos. Ondertussen beheren de Natuurpuntvrijwilligers al ruim 10.000 hectare bos. En dat doen ze met heel veel zorg en liefde!
Vaak gestelde vragen over heide en heideherstel
1. Welke bomen kapt Natuurpunt?
Voor omvorming kapt Natuurpunt enkel bomen die werden aangeplant voor houtproductie (zoals naaldbomen en populieren), invasieve exoten (zoals Amerikaanse eik) of jong opgeschoten bosjes. Op voorhand controleert Natuurpunt ze grondig: als ze bijvoorbeeld eekhoorns, uilen of vleermuizen herbergen, zullen ze blijven staan. Daarnaast kapt Natuurpunt ook gericht bomen om de bossen gezond te houden en om de wandelpaden veilig te houden. Je leest er hier alles over.
2. Moeten alle bomen in het herstelgebied gekapt worden?
Nee, niet alle bomen moeten verdwijnen. Natuurpunt probeert wel zones te creëren waar geen bomen staan – er zijn immers soorten die dat wensen – maar elders laten we ook enkele bomen staan. Dat is mooi in het landschap en waardevol voor de natuur.
3. Wat gebeurt er met het hout?
Voor alle duidelijkheid: Natuurpunt kapt nooit voor de houtopbrengst. De reden om bomen te verwijderen is altijd om de natuur te versterken (duurzaam bosbeheer of natuurherstel). Maar uiteraard wil Natuurpunt deze grondstof niet verloren laten gaan. Het hout wordt verkocht aan buurtbewoners of bedrijven, de opbrengst gaat 100% naar meer natuur.
4. Wie geeft de goedkeuring om de bomen te kappen?
Het omvormen van bosfragmenten naar andere natuurtypes past altijd in een natuurbeheerplan. In zo’n plan wordt vastgelegd hoe een gebied in de komende 24 jaar beheerd wordt. Samen met wetenschappers stelt Natuurpunt de beheerplannen op in functie van Europese en Vlaamse natuurdoelen. Ze worden goedgekeurd door de overheid die ook de nodige vergunningen aflevert.
5. Moet Natuurpunt de gekapte bosfragmenten compenseren met nieuw bos?
Nee, de omvorming van bos naar andere natuurtypes volgens Europese doelen moet wettelijk niet gecompenseerd worden. Maar Natuurpunt doet het wel. Natuurpunt realiseert vele malen meer nieuw bos dan dat het bos kapt. Deze legislatuur (2020 - 2024) gaat Natuurpunt voor 700 ha extra waardevol en klimaatrobuust bos. En dat is netto: alle bosfragmenten die we sinds 2012 omvormen voor open natuur, worden nog eens apart gecompenseerd, o.a. in Het Grote Netewoud.
6. Welke soorten zijn afhankelijk van de heide?
Veel meer dan enkel de struikheide en de dopheide die zo prachtig paars kleuren in de zomer. Een heidegebied vormt een heel ecosysteem waar tientallen soorten leven.
- Planten: struikheide, brem, stekelbrem, heidespurrie, dopheide, (kleine) zonnedauw, zandblauwtje, dwergviltkruid, buntgras, veenbies, blauwe zegge, klokjesgentiaan, witte & bruine snavelbies, moeraswolfsklauw, …
- Paddenstoelen: heideknotszwam, heidesatijnzwam, lenteknotszwam, blauwgroen trechtertje, witte heidevezelkop, veenmycena, heidezwavelkop, okerkleurige vezeltruffel, fijnschubbige boleet, …
- Korstmossen: kronkelheidestaartje, ezelspootje, gewoon stapelbekertje, open & gebogen rendiermos, rood bekermos, gewoon kraakloof, ...
- Dagvlinders: kommavlinder, heideblauwtje, heivlinder, …
- Nachtvlinders: nachtpauwoog, grijze heispanner, gevlekte heispanner, roodbont heide-uiltje, granietuil, grijze heide-uil, late heide-uil, hulstblad, kleine hageheld, heideringelrups, heidewitvlakvlinder, grauwe borstel, veenheide-uil, groene weide-uil, heidegrasmot, …
- Sprinkhanen & krekels: knopsprietje, snortikker en heidesabelsprinkhaan, zadelsprinkhaan, veldkrekel, …
- Bijen: heidezandbij, heidewespbij, zilveren zandbij, ericabij, heideviltbij, veenhommel, …
- Andere ongewervelden: een hele resem loopkevers, van groene zandloopkever en heidekielspriet tot bronzen heideloper en getraliede schalebijter; een reeks zweefvliegen, van duinheidedwerg en streepfopwesp tot moerasknikspriet en heidegitje; spinnen zoals gevlekte steatoda, heiderenspin, prachtlynxspin, witvlekheidekogelspin, heidewielwebspin, …; wantsen zoals heidesmalsnuit, en heideschildwants; sneeuwspringer, zwartkopmierenleeuw, zwart lieveheersbeestje, hiëroglyfenlieveheersbeestje, driehoornmestkever, heidekakkerlak, heidecicade, grote oorworm, roodbruine heidewolzwever, …
- Vogels: boomleeuwerik, nachtzwaluw, klapekster, roodborsttapuit en boompieper
- Amfibieën: heikikker, rugstreeppad
- Reptielen: levendbarende hagedis, gladde slang, adder
7. Heeft het wel zin om kleine snippers heide te herstellen?
Absoluut! In Vlaanderen is er nog zo weinig heide (ca. 5%) over, dat elke snipper het waard is om te redden of te herstellen. Natuurlijk vormen grotere gebieden zoals Averbode Bos & Heide een sterker ecosysteem, maar de kleine snippers zijn levensbelangrijk als stapstenen voor de soorten die afhankelijk zijn van de heide. Bovendien zijn die kleine heideplekken een meerwaarde voor het bos errond. Een gezond bos bevat immers zo’n 10% open plekken. De bosranden, waar meer licht binnenvalt, barsten van het leven. En ook voor de bezoekers is de afwisseling tussen bos en open plekken heel aangenaam.
8. Kan Natuurpunt niet elders heide herstellen en de bossen ongemoeid laten?
Heidegebied dat tientallen jaren als landbouwakker gebruikt is, kan je moeilijk weer tot heischraal grasland omvormen. De verstoorde bodemchemie laat dat niet meer toe. Maar de bodem onder een naald- of populierenbos, dat enkele decennia geleden op de heide werd aangeplant voor houtproductie, wel. Die bodem bevat nog een ongestoorde zaadbank, waaruit een nieuwe heidevegetatie kan kiemen. Daarom haalt Natuurpunt op sommige plaatsen de boomaanplantingen weg om het open leefgebied te herstellen.
9. Is het niet ongelooflijk veel werk om de heide open te houden?
Dat is best wel wat werk ja, zeker omdat er een overvloed is aan stikstof, waardoor sommige planten en boompjes de rest snel overwoekeren. Maar gelukkig zijn er veel Natuurpuntvrijwilligers die samen met de terreinploegen het natuurbeheer voor hun rekening nemen, en de schapen die zorgen voor de begrazing. Het is soms veel werk, maar de voldoending is groot als je het prachtige resultaat ziet.
10. Hoeveel heide wil Natuurpunt herstellen?
Er zou in totaal nog zo’n 1.000 hectare heide moeten bijkomen in Vlaanderen. Dat heeft Vlaanderen opgesteld in doelen per natuurtype op basis van de Europese richtlijnen voor natuurbehoud (o.a. Natura 2000). Dit zijn de zogenaamde instandhoudingsdoelstellingen of IHD’s. Natuurpunt beheert naar schatting al zo’n 1.500 hectare heide (in totaal beheren we 26.500 hectare, waarvan 1/3de bos). In onze visiegebieden zou er op lange termijn nog zo’n 500 hectare heide moeten bijkomen. Jaarlijks vormen we zo’n 25 hectare bos om tot heide. Maar er zijn ook andere natuurbeheerders, zoals het Agentschap Natuur & Bos, die aan heideherstel werken.
11. Vormt Natuurpunt ook bos om naar andere natuurtypes dan heide?
Ja, Natuurpunt herstelt verschillende open natuurtypes zoals bloemrijke graslanden, moerassen en veengebieden. En die hebben het stuk voor stuk erg moeilijk in Vlaanderen. Volgens het Natuurrapport 2020 van het INBO verkeren 38 van de 44 habitats in ongunstige staat. Dat zijn vooral open landschappen. Om die te herstellen moet Natuurpunt soms ook bosaanplantingen of spontaan opgeschoten bosjes verwijderen. En ook om natuurlijke vennen en vijvers te herstellen, verwijdert Natuurpunt bomen aan de randen om de waterkwaliteit op peil te houden.
12. Is het nog verantwoord om bos te kappen in tijden van klimaatverandering?
Ja, want samen met de klimaatcrisis is er ook een biodiversiteitscrisis. We stevenen af op een massale uitstervingsgolf. Als bomen verdwijnen ten voordele van open natuur, lijkt dat misschien een stap achteruit in de klimaatstrijd. Maar dat is het niet: open natuurtypes zijn net zo belangrijk voor het klimaat. Natte heide neemt bijvoorbeeld meer CO2 op dan bos. Kort gesteld: elke vierkante meter natuur is een goede zaak voor het klimaat. Er is vooral meer natuur nodig (momenteel 14% in Vlaanderen). En meer bos én meer open natuur! Het CO2-probleem moet bij de bron opgelost worden, in de 53% landbouwgebied en de 33% stedelijk en bebouwd gebied.
13. Is die heide wel bestand tegen de klimaatverandering?
Ja, er zijn ook heideterreinen op 800 km ten zuiden van de Kempen. De soortensamenstelling zal wellicht wijzigen, maar de heide heeft hier wel toekomst. Om de populaties van die bedreigde soorten veilig doorheen tijden van klimaatverandering te loodsen, moet je hun populaties net versterken. Meer genetische variatie = meer kans op overleven in een wijzigend milieu. Daarnaast moet je ook werken aan een betere waterhuishouding om verdroging tegen te gaan.
14. Is heide wel een natuurlijk landschap?
Het klopt dat heidelandschappen in onze streken gevormd zijn door mensenhanden, en bijgevolg een cultuurlandschap zijn. Deze halfnatuurlijke open landschappen zijn geen minderwaardige natuur. Er hebben zich in de loop der eeuwen honderden soorten dieren en planten gevestigd; vele daarvan vinden we nergens anders meer terug. West-Europese heidegebieden zijn uniek. Net zoals we voor onze monumenten zorgen, moeten we ook zorgen voor de natuurtypes die hier al meer dan duizend jaar aanwezig zijn.
Bovendien geldt ook voor andere natuurtypes dat ze niet geheel natuurlijk zijn. In al onze bossen is de boomlaag kunstmatig door de mens bepaald.
15. Wat gebeurt er met de bossen rond de heide?
Die beheert Natuurpunt duurzaam. We dunnen de bossen uit zodat de sterkste bomen – ook de grove dennen die zo typische zijn voor veel zanderige regio’s – de kans krijgen om verder uit te groeien tot indrukwekkende, dikke naaldbomen met een brede kruin. Voorheen werden de bomen om de zoveel jaar gekapt voor het hout. Om de zoveel jaren gericht enkele bomen uitdoen, zorgt voor extra ruimte en licht. Dat geeft aan de kruidlaag en aan andere, inheemse boomsoorten de kans om te groeien. Zo worden het sterke, gevarieerde bossen vol leven.
Zit je nog met vragen over heideherstel? Stel ze via [email protected]
Waarom is het belangrijk om onze heide te beschermen?
"Heide en landduinen vormen een van de laatste toevluchtsoorden voor heel wat planten- en diersoorten van een voedselarm milieu. De ecologische toestand van dit ecosysteem blijft zeer ongunstig, onder andere door de aanhoudende vermesting, de toenemende verdroging en de versnippering van de leefgebieden. Ooit was de heide een essentiële schakel in een lokale kringloopeconomie en een landbouwsysteem dat duizenden jaren evolueerde. Vandaag is de heide belangrijk voor onze waterbevoorrading, vanwege haar erfgoedwaarde en voor recreanten die even het drukke, verstedelijkte Vlaanderen achter zich willen laten."
Uit het Natuurraport van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek
Op stap in de purperen heide
Averbode Bos & Heide
Natuurgebied Averbode Bos & Heide is één van onze meest populaire gebieden. 20% van het gebied hebben we open gemaakt voor vennen en heide. 80% is bos gebleven en wordt stap voor stap meer natuurlijker gemaakt door meer licht in het bos te brengen en aan jonge, inheemse loofbomen kansen te geven. De afwisseling tussen bos en heide valt in de smaak bij de bezoekers die verwend worden met vergezichten, rustbanken, wandelpaden. De schapen die de heide begrazen maken het plaatje compleet.
Dertieneikenheide op Mispeldonk
De heide op Mispeldonk in Bonheiden is erg geliefd. Ze ligt letterlijk aan de achterdeur van het Imelda-ziekenhuis. Natuurpunt herstelde de kleine heide waardoor er nu heel wat solitaire bijen zitten. Het is in korte tijd een van de rijkste bijengebieden van Vlaanderen geworden, er zitten meer soorten dan in heel de Kalmthoutse heide. De bodem is in Bonheiden iets rijker dan in de Kempen en trekt daarom bijen aan.
Omvormen met een plan
Als we bos omvormen tot heide, past dat altijd binnen een weldoordacht Beheerplan, opgesteld door experts, in lijn met Europese en Vlaamse doelstellingen en goedgekeurd door de overheid. We passen de heide in het landschap in en laten ze mooi aansluiten op andere natuurtypes. Vooral vanwege de recreatieve waarde laten we het gros van de aangeplante naaldbossen staan, zoals je kan zien in onderstaande plannetjes.
- In Bonheiden is 3,5 ha heide hersteld en blijft er 386ha bos over.
- In Averbode Bos en Heide is 120 ha heide hersteld. Dat is 1/4 van het totaal aantal bos.
Lees meer over heideherstel in Bonheiden (kleine stukken) of in Averbode Bos en Heide (grote heide).
Ontvang nieuws over onze natuur en activiteiten rechtstreeks in je mailbox.
Abonneer je op onze nieuwsbrief