Onder de loep: de egel

Heeft ondanks z’n stekelige voorkomen een torenhoge aaibaarheidsfactor en verorbert slakken bij de vleet: wie ziet de egel niet graag door de tuin waggelen? Ons jolijt ten spijt komen egels steeds minder op visite. Hun aantallen slinken razendsnel. Kunnen we de egel nog redden van zijn perikelen? Uit Natuur. 2025 Herfst

Eind vorig jaar werd de beschermingsstatus van de egel – voluit ‘West-Europese egel’ – in de laatste uitgave van de Rode Lijst van de International Union for Conservation of Nature (IUCN) bijgewerkt van ‘Niet bedreigd’ naar ‘Gevoelig’. Dat is geen verrassing, want egelpopulaties vertonen een zorgwekkende achteruitgang in grote delen van Europa. Ook in Vlaanderen doet de egel het slecht. Uit een grootschalig onderzoek van de Universiteit Gent in samenwerking met Natuurpunt en het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO), bleek dat tussen 2008 en 2018 hun aantallen maar liefst gehalveerd zijn. De reden? Een combinatie van versnippering en achteruitgang van geschikt leefgebied, een daling in voedselaanbod en aanrijdingen door voertuigen.

Heel veel speeksel

Overdag zal je een egel niet snel zien: dan houden ze zich schuil in de beschutting van struiken of takkenhopen. Zodra de schemering valt, ontwaken ze en gaan ze op zoek naar regenwormen, slakken, spinnen en insecten. Naast die ongewervelde lekkernijen durven egels af en toe ook kleine zoog- dieren, amfibieën of jonge vogels (en hun eieren) te verorberen. Al gaat het dan vermoedelijk vaker om aas, zoals dieren die in het verkeer zijn omgekomen. In de herfst vullen ze hun dieet soms aan met paddenstoelen of kleine hoeveelheden plantaardig voedsel, zoals gevallen fruit of andere vruchten. Om zich te navigeren en naar voedsel te zoeken, kunnen egels vertrouwen op een uitstekende reukzin. Daarmee detecteren ze moeiteloos insecten die zich onder de grond bevinden. Bespeuren ze een onbekende geur? Dan treedt hun zesde zintuig in werking: het orgaan van Jacobson. Met speciale cellen in dat orgaan – dat zich tussen het gehemelte en de neus- holte bevindt – onderzoeken egels adem en speeksel op nieuwe geur- en smaakprikkels. Daarbij produceren ze enorme hoeveelheden speeksel. Als ze de nieuwe geurstof verwerkt hebben, spugen ze het aangemaakte speeksel op hun rug. Een sterk staaltje acrobatie dat de plastische naam ‘bespeekselen’ heeft meegekregen.

Gedwongen tot omwegen

Doorgaans maken egels hun nachtelijke tochten solitair. Ze bakenen geen territorium af dat ze verdedigen tegen soortgenoten. Toch blijven ze trouw aan een vast leefgebied, dat voor mannetjes vaak groter is dan voor vrouwtjes. Egels voelen zich thuis in diverse omgevingen: van bosranden en houtkanten tot struwelen, boomgaarden, tuinen en openbare groengebieden zoals parken. Essentieel is de aanwezigheid van voldoende ondergroei, een rijkelijk voedselaanbod en een niet te natte bodem. Als ‘cultuurvolgers’ geven egels wel steeds vaker de voor- keur aan het leven in en rondom steden en dorpen. Een aanpassing die voordelen kan bieden, maar tegelijkertijd aanzienlijke risico’s met zich meebrengt. Door de toenemende verstedelijking en het groeiende wegennetwerk, komen egels steeds vaker in contact met het verkeer. Met ruim vijf kilo- meter weg per vierkante kilometer heeft België het op een na dichtste wegennetwerk van Europa. De verkeersintensiteit neemt boven- dien almaar toe.

Tijdens hun zoektocht naar voedsel leggen egels gemakkelijk twee tot drie kilometer af. In het dichtbevolkte Vlaanderen is het dan bijna onmogelijk om geen wegen te doorkruisen. Een extra probleem is dat tuinen, waar egels zich thuis voelen, steeds vaker afgesloten worden met dichte omheiningen waar ze niet door- heen kunnen. Al die menselijke ingrepen leiden ertoe dat de leefgebieden van egels versnipperd raken en onderbroken worden, waardoor ze gedwongen zijn risicovolle omwegen te maken.

Onbereikbare liefde

Normaal gesproken hebben egels een goed verdedigingsmechanisme bij gevaar: bij een acute confrontatie, zoals een aanraking of hard geluid, rollen ze zich op tot een bal. Enkel een das kan ze dan ontrollen met zijn stevige klauwen. Maar, tegen een aankomende auto is zo’n egelstelling helaas minder effectief. Het resultaat is een schrikbarend aantal verkeersslachtoffers. In het jaar 2024 werden 1166 egels geregistreerd als verkeersslachtoffer in de digitale databank waarnemingen.be, maar het werkelijke aantal ligt veel hoger.

Schattingen uit de Zoogdierenatlas (Verkem et al., 2003) tonen aan dat jaarlijks tussen de 230.000 en 350.000 egels het leven laten in het Vlaamse verkeer. De egel staat daarom doorgaans in de top drie van meest gemelde verkeersslachtoffers. Het aantal meldingen kent seizoensgebonden pieken. Zo zijn er in de wintermaanden weinig tot geen meldingen, aangezien egels dan in winterslaap zijn. Zodra het voortplantingsseizoen aanbreekt, neemt de activiteit echter toe. Vooral de mannetjes zijn dan druk in de weer en leggen grotere afstanden af op zoek naar een ideale partner. Helaas blijkt de liefde voor al te veel egels onbereikbaar, met noodlottige consequenties ...

Project Egelstraat

Gelukkig kunnen wij de egel helpen om zich veiliger voort te bewegen. Egels verplaatsen zich graag via onze tuinen. Met enkele eenvoudige ingrepen kunnen we ze de doorgang vergemakkelijken. Een egelwegel – een opening van slechts 15x15 cm – in je omheining kan bijvoorbeeld al een groot verschil maken. Egels kunnen je tuin dan gebruiken als een veilige doorsteekplaats naar voedselrijke plekken, zonder dat ze de openbare weg moeten trotseren.

Wil je nog een stapje verder gaan? Dan kan je egels ook in je eigen tuin aan voedsel helpen. Door veel ruige hoekjes te creëren – denk aan compost-, takken- of bladerhopen – verhoog je het voedselaanbod in je tuin. Tegelijkertijd bied je egels zo meer beschuttings- en nestmogelijkheden. Heb je onvoldoende beschutte nestplekjes in je tuin, dan kan je ook een zelfgemaakt of aangekocht egelhuisje plaatsen. Tussen 2021 en 2022 kwamen egelvriendelijke inspanningen samen in een groter initiatief: het Project Egelstraat. Natuurpunt riep iedereen op om deel te nemen en van hun straat een aaneengesloten netwerk van egelvriendelijke tuinen te maken. Om van je straat een Egelstraat te maken, moet je minstens 10 tuinen met elkaar verbinden. Zo creëer je een veilige corridor voor egels door de bebouwde kom. Dat helpt de versnippering van hun leefgebied tegen te gaan en biedt hen een grotere kans op overleven.