Belgische fauna is een bladwespensoort rijker

Bladwespen vormen een weinig gekende groep binnen de wespachtigen. En onbekend maakt onbemind… De voorbije jaren neemt de aandacht voor bladwespen stilaan toe en recent werd nog een nieuwe soort voor België genoteerd.

Bladwespen: een introductie

De lastige limonadewespen aan de barbecue en ook de oprukkende Aziatische hoornaar bezorgen wespen geen al te goede reputatie. Naast die sociale plooivleugelwespen zijn er nog tal van andere wespenfamilies, zoals bronswespen, schildwespen, sluipwespen, goudwespen en galwespen. Allemaal hebben ze één iets gemeenschappelijk: de zogenaamde wespentaille.  Tenslotte zijn er de minder gekende bladwespen (Symphyta), ook wel zaagwespen genoemd naar hun op een zaag lijkende legboor (steken kunnen ze dus niet, want er is geen angel). Deze diertjes hebben geen wespentaille. Zo is het achterlijf over de volledige breedte verbonden met het borststuk. Over het algemeen zijn deze vegetarische wespen ook een stuk robuuster, met een brede en blokvormige kop.

Afbeelding

Dat bladwespen geen wespentaille hebben, wordt geïllustreerd door deze soort: Tenthredo mesomela (foto: Fons Verheyde)

Bastaardrupsen

De larven van bladwespen lijken op rupsen en worden daarom ook wel bastaardrupsen genoemd. Je kan ze  herkennen aan hun hoger aantal (schijn)poten na de eerste drie potenparen. Zo is er meestal slechts één segment zonder poten. Bij nachtvlinderrupsen ligt dit aantal hoger. Vaak zijn de rupsen van deze laatste groep ook nog eens sterker behaard en kleurrijker.

Net als vlinderrupsen eten de meeste bladwesplarven plantaardig materiaal, om vervolgens te verpoppen en als volwassen dier meestal slechts een korte periode te leven. Meestal, maar niet altijd dus, zijn de larven net als de rupsen van vlinders aan specifieke planten gebonden en hebben de volwassen dieren nectar als energiebron nodig. Ook kunnen we soms over verschillende generaties spreken. In sommige gevallen kan de ei-afzet ontzettend snel plaatsvinden. Er zijn voorbeelden bekend waarbij zowel parthenogenetische soorten (soorten die zichzelf ‘klonen’, net als bladluizen) alsook soorten met een geslachtelijke voortplanting reeds binnen het uur na hun laatste verpoppingsstadium eitjes leggen.

Aandacht voor bladwespen

Het is zeker zo dat de aandacht voor bladwespen (en wespen in het algemeen) toeneemt. “Citizen science” of burgerwetenschap speelt hierbij een belangrijke rol, meer bepaald om de verspreidingsgegevens en het areaal van gemakkelijk herkenbare soorten in kaart te brengen. Het is een taak die gewoonweg niet enkel door experts vervuld kan worden, en vaak mooie resultaten oplevert. Dit illustreerde de vondst van een nieuwe soort voor België afgelopen juli.

Bladwespen en varens

Op varens zijn heel wat leuke bladwespen te vinden, wat wellicht gerelateerd is aan hun evolutionaire geschiedenis en ouderdom (bladwespen vormen een oude insectengroep, met fossielen van 240 miljoen jaar oud). Dit zijn niet noodzakelijk kleine en zwarte nietszeggende beestjes, maar geregeld ook mooi gekleurde exemplaren. Vooral in de voorjaarsmaanden vindt men soms bijzonder fraaie vrouwtjeswespen op de ontluikende knoppen van jonge varens. De kersvers ontdekte Blasticotoma filiceti (geen Nederlandse naam) is op dit vlak wat eigenzinnig. De bladwesp is als volwassen exemplaar erg moeilijk waar te nemen en leeft in lage dichtheden. Bovendien is hij meer kieskeurig: vooral wijfjesvaren smaakt hem het meest.

De aanwezigheid van deze inheemse soort in België werd al in 2002 door de Nederlandse bladwespenexpert Ad Mol voorspeld. In Nederland was deze op dat moment al bijna een eeuw lang bekend door onder andere een vondst uit 1911 (!). Dit jaar nog waren er concrete plannen om de soort in België te gaan zoeken. Een maat voor niets dus. Misschien was het net datzelfde Nederlandse geluk dat ervoor zorgde dat het natuurliefhebber Harm Alberts was die op 23 juli een opvallende schuimplek waarnam op wijfjesvaren in het Namense Willerzie, nabij de Franse grens, en dat tijdens het Natuurpunt-ongewervelden weekend! Gelukkig werd de vondst op waarnemingen.be met duidelijke foto ingegeven en niet lang daarna opgepikt.

De bladwesp B. filiceti heeft een leefwijze die gelijkenissen vertoont met die van het schuimbeestje, een cicade die het koekoeksspuug veroorzaakt. Het is exact dit namelijk wat men waarneemt: een klont schuim afgezet op de stengel van (wijfjes)varens, maar dan een iets grotere klont dan bij het schuimbeestje. Het schuim wordt veroorzaakt door de larve, die leeft in de bladsteel en zich voedt met het celsap van de plant; de larve scheidt vervolgens het schuim af.

Naast de opvallende schuimklompjes zijn er  nog enkele andere trucjes om de zogenaamde mijnen van de soort te vinden. Zo kleurt de bladsteel rondom de mijn zwart, en worden er vaak ook gelokte mieren in de buurt gevonden.

Begin augustus werd de soort nogmaals door de Nederlandse expert Ad Mol in de buurt van Hamont-Achel in Belgisch Limburg waargenomen, meteen de eerste vondst in Vlaanderen en de tweede voor België. Het is vrij ongelooflijk dat een inheemse soort zolang uit ons vizier kon blijven. De vraag rest nu enkel of de soort ook elders, dieper in Vlaanderen, kan worden gevonden. Wellicht zijn rivier- en oude bosgebieden met voldoende wijfjesvaren het meest kansrijk. Meestal geldt bij deze specifieke en ‘moeilijkere’ soorten dat vooral bewustwording belangrijk is.

De kracht van een toegankelijk citizen science-portaal werd de laatste jaren bewezen met de toename aan waarnemingen en verspreidingsgegevens van bijvoorbeeld wilde bijen of nachtvlinders. In navolging van deze succesverhalen zijn er daarom enkele projecten op til om onder andere deze groep wespachtigen meer onder de aandacht te brengen. Zo wordt er momenteel aan een fotogids voor herkenbare bladwespen gewerkt. De ambitie hierbij is om ongeveer de helft van de vijfhonderdtal in de Lage Landen levende soorten op te nemen.

Geïnteresseerd, of wil je een handje meehelpen? Bezoek dan zeker de website van Aculea, de bijen- en wespenwerkgroep van Natuurpunt, of neem een kijkje in de Facebookgroep ‘Wespen uit de Benelux’.

Tekst: Fons Verheyde - Validator Bladwespen, schildwespen, sluipwespen; Aculea.

Foto’s: Fons Verheyde & Harm Alberts