De havenpissebed: wel of niet op de Rode Lijst?

Recent publiceerde de werkgroep Spinicornis de ecologische atlas van de landpissebedden van België. Hiervoor werd gebruik gemaakt van heel wat gegevens. Op basis van een grondig onderzoek van oude literatuur, historische collecties en recente gegevens die werden ingevoerd op www.waarnemingen.be kon voor elke soort voor het eerst een gebiedsdekkend verspreidingskaartje worden gemaakt. Deze atlas vormt de basis voor het opstellen van een Rode Lijst van de landpissebedden van Vlaanderen. Voor de meeste soorten zijn er voldoende gegevens om duidelijke conclusies te trekken over de status van de soort. Maar voor de havenpissebed ligt dat wat moeilijker.

De havenpissebed is een prachtige en onmiskenbare soort. De soort wordt recent minder vaak waargenomen maar het is onduidelijk of de havenpissebed effectief is achteruitgegaan, of dat de soort de voorbije 10 jaar nog wel aanwezig was maar gewoon niet meer werd opgemerkt. De havenpissebed is de grootste inheemse landpissebed die in België voorkomt. Ze leeft letterlijk op de rand van het land en net daarom werd de soort vroeger zelfs als een zeepissebed gecatalogeerd. Havenpissebedden kunnen tot 3,5 cm groot worden en zijn goed te herkennen aan hun zeer grote ogen en aan het uiteinde van de antennen die tot 14 kleine leedjes kan hebben. De soort heeft een donkergroen lichaam met gelige tot bruine en groene vlekken. Door dit kleurenpatroon is de havenpissebed goed gecamoufleerd. Het is een erg snelle loper die bij verstoring snel wegkruipt tussen kieren en stenen.

Geen gemakkelijke soort om te vinden

De havenpissebed is gebonden aan zout of brak water en komt voor langs de kust, in de Antwerpse haven en langs de benedenloop van de Schelde. Van oorsprong komt de soort voor aan rotskusten en op grove kiezelstranden maar ze heeft zich perfect weten aan te passen aan door de mens aangelegde zeedijken, havenmuren, houten staketsels en aanlegkades. Hier leeft de havenpissebed net boven de hoogwaterlijn, in spleten en muurkieren en tussen of onder stenen. Dammen van basaltstenen vormen een ideale locatie, waar ze gemakkelijk diep kunnen wegkruipen bij gevaar en snel kunnen uitwijken naar hoger gelegen delen bij opkomend tij. Op golfbrekers wordt de soort zelden aangetroffen, vermoedelijk omdat ze toch te weinig beschutting bieden.

Als er weinig stenen liggen die omgedraaid kunnen worden, kan het erg moeilijk zijn om de soort te vinden. De havenpissebed is in hoofdzaak ’s nachts actief: dan komen ze vaak massaal uit hun schuilplaats tevoorschijn. Op dat moment kunnen ze met een zaklamp worden gevonden.

Belgische kust en Antwerpse haven

Het aantal recente waarnemingen van havenpissebedden is relatief beperkt, maar een grondige studie uit begin jaren ’80 toonde aan dat de soort in geschikte leefgebieden toen niet echt zeldzaam was. Er werden toen 441 exemplaren gevonden langs zowat de hele Belgische kust en op diverse locaties in de Antwerpse haven. Aan de kust ontbrak de soort toen vooral in De Panne, Koksijde, Oostduinkerke en De Haan maar was ze talrijk aanwezig in Nieuwpoort, Oostende, Blankenberge en Zeebrugge. In de Antwerpse haven werd de havenpissebed toen zelfs tot in Burcht aangetroffen. Het is niet goed geweten wat het minimale zoutgehalte is dat deze soort nodig heeft maar mogelijk kan de soort nog verder stroomopwaarts langs de Schelde voorkomen. Recent werd de havenpissebed in Zeebrugge landinwaarts aangetroffen langs het Boudewijnkanaal.

De verspreidingskaartjes tonen zowel de vindplaatsen uit de studie begin jaren ‘80 als recente waarnemingen. Aan de kust valt op dat er geen enkele recente waarneming is in Blankenberge, Middelkerke en Raversijde. Zijn de populaties daar verdwenen of werden ze recent over het hoofd gezien? In de haven van Antwerpen verschillen de recente vindplaatsen van de vroegere maar vermoedelijk was de havenpissebed er toen wijdverspreid en is ze dat nu vermoedelijk nog steeds.

Afbeelding

Wie vindt nog havenpissebedden?

De leden van Spinicornis zijn ervan overtuigd dat de havenpissebed op nog heel wat plaatsen gevonden kan worden. Daarom wordt een oproep gelanceerd om alle waarnemingen in te voeren op www.waarnemingen.be, bij voorkeur gedocumenteerd met een bewijsfoto. Maar ook een uitgebreide zoektocht zonder succes is interessant. Wie een locatie grondig heeft uitgekamd en er toch geen havenpissebed aantrof, kan dit invoeren als nulwaarneming (door als aantal 0 in te geven) in www.waarnemingen.be. Met extra gegevens kan de status van de soort nauwkeuriger worden bepaald. Is het nog steeds een algemene soort of belandt ze toch op de Rode Lijst van de landpissebedden in Vlaanderen?

Tekst: Pallieter De Smedt & Pepijn Boeraeve (Spinicornis), Foto: Gert Arijs