Pesticiden ondanks verbod nog aanwezig in vogels

Al decennialang wordt er naarstig gezocht naar een alternatief voor de verwoestende pesticiden die in land- en tuinbouw gebruikt werden om plagen te bestrijden bij landbouwgewassen. In de jaren ’70 werd een groep specifieke pesticiden ontwikkeld, neonicotinoïden genaamd, die een hele specifieke en gerichte toepasbaarheid leken te vertonen. Neonics worden vooral als coating rond zaden aangebracht. Ze werken in op het zenuwstelsel van insecten en werden verondersteld weinig of geen impact te hebben op andere ‘non target’ soorten (zoals vogels of amfibieën). Het beoogde doel -een werkzame pesticide vinden die een heel laag risico meedraagt voor zijn naaste omgeving- leek bereikt. Neonics groeiden uit tot de meest gebruikte insecticiden ter wereld. De laatste jaren groeit echter het bewijs dat deze stoffen toch bepaalde nadelige effecten zouden hebben op non target soorten die hier regelmatig aan worden blootgesteld. Toch geen wondermiddel dus… en wederom zijn vooral onze landbouwsoorten de klos. De effecten zouden vooral van een onrechtstreekse aard zijn (effecten op het immuunsysteem of de voortplanting) of zouden complexe neurale systemen ontregelen (zoals leergedrag of migratie). Ook de bijenpopulaties zagen zwaar af van het wijdverspreide gebruik van deze insecticiden.

Verboden maar niet verdwenen

Een groot aantal neonics zijn ondertussen verboden binnen de EU, al worden hier en daar de achterpoortjes in deze overeenkomst nog steeds benut. We zouden dus mogen vermoeden dat neonics zo goed als volledig uit ons landbouwsysteem zijn verdwenen. Niks blijkt minder waar. Volgens een recent Frans onderzoek blijken er in het bloed van een reeks landbouwvogelsoorten (cirlgors, nachtegaal, patrijs en grauwe kiekendief) nog aanzienlijk hoge concentraties neonics aanwezig te zijn. Het betreft onder andere drie stoffen die al 3 jaar expliciet verboden waren in het betreffende onderzoeksgebied. Neonics zijn normaal gezien stoffen die snel worden uitgescheiden en gemetaboliseerd, dus uit de aanwezigheid van deze stoffen in het bloed van vogels kan er worden afgeleid dat ze deze stoffen recent uit hun omgeving hebben opgenomen. De concentraties waren zelfs hoger dan voor het verbod op gebruik. Dit zou kunnen wijzen op illegaal pesticidegebruik, wat zeker niet onmogelijk is bij dit soort producten. De meest aannemelijke reden voor hun aanwezigheid in het systeem van vogels is echter dat neonics onvermoed lang in de omgeving bewaard blijven en dus vele jaren na gebruik nog door graanetende vogels kunnen opgenomen worden. Aangezien er ook bij grauwe kiekendief hoge concentraties worden teruggevonden is er ook sprake van biomagnificatie: het accumuleren van toxische stoffen in de voedselkringloop.

Afbeelding

Grauwe kiekendief (foto: Michel Viskens)

Ook binnen de dierenzorg worden neonics gebruikt, voornamelijk als vlooienmiddel bij katten en honden. En ook deze producten worden in het bloed van landbouwvogels (voornamelijk patrijzen) teruggevonden. Het is voorlopig nog gissen naar hoe deze producten in een natuurlijk ecosysteem zijn terechtgekomen. Huisdieren verliezen tijdens hun wandeling vaak heel wat haar, of springen eens in een plas. Dit kan in principe volstaan om de stoffen die ze in hun vacht meedragen achter te laten in de natuur. Wat we ook op onze honden, katten of tuinplanten gieten, de natuur in je omgeving komt er vroeg of laat mee in aanraking.

Als we de onrechtstreeks schadelijke effecten van neonics op biodiversiteit en gezondheid combineren met de lange levensduur van deze stoffen in een ecosysteem wordt het nog maar eens duidelijk dat we heel kritisch en zorgvuldig moeten omgaan met dit soort chemische producten. In 2018 besloot de Europese Commissie om neonics volledig te verbieden in de landbouw. Hier kan echter van worden afgeweken in ‘uitzonderlijke gevallen’, iets wat met een beetje verbeelding ruim geïnterpreteerd kan worden en dus ook regelmatig wordt aangegrepen om toch nog van bepaalde verboden middelen gebruik te maken. Zo vroeg België tussen 2019 en 2022 maar liefst 13 keer een derogatie aan, waarvan 9 keer voor neonics. Ons land werd hier onlangs nog voor op de vingers getikt door het Europees Hof van Justitie. Verder heeft België zich onlangs nog onthouden bij een stemming in de EU over de laatste verstrenging van het gebruik van drie bij zaaizaad gebruikte neonics. Ook opvallend: bij ons zijn neonics in de landbouw dan wel verboden, maar we exporteren wel nog steeds hoge aantallen aan verboden neonics naar het buitenland. Volgens recent onderzoek is België zelfs wereldwijd de nummer 1- exporteur van neonics buiten Europa. Een teken aan de wand dat de weg naar een duurzaam pesticidebeleid dat werkt voor landbouwer én natuur nog lang is.

Natuurpunt zet zich mee in bij deze zoektocht en strijdt voor een streng en kritisch beleid. Vorig jaar werd er samen met Bond Beter Leefmilieu en Velt een juridische zaak aangespannen tegen de Vlaamse Overheid tegen het toelaten van het gebruik van pesticiden nabij natuurgebieden en waterlopen, maar ook in de buurt van kwetsbare menselijke regio’s, zoals crèches en scholen. De hoop leeft om binnen afzienbare tijd minstens 35% van het Vlaamse grondgebied pesticidenvrij te krijgen. 

Tekst: Bastiaan De Ketelaere (Natuuracademie)

Bron: Elva Fuentes, Agathe Gaffard, Anaïs Rodrigues, Maurice Millet, Vincent Bretagnolle, Jérôme Moreau, Karine Monceau. Neonicotinoids: Still present in farmland birds despite their ban. Chemosphere, Volume 321, 2023.