Translocaties in natuurbeheer: controversieel of essentieel?

Versnippering en verlies van natuur in het landschap zijn de voornaamste oorzaken van de achteruitgang van dieren en planten in Vlaanderen. In het huidige natuurbeheer wordt het antwoord op die uitdaging vooral gezocht in maaien en begrazen, binnenin de snippers natuur. In de hoop dat verdwenen soorten ooit zullen terugkeren. Ten opzichte van verplaatsingen door de mens is er een enorme terughoudendheid. Een terecht taboe?

Het is geen toeval dat de meest bedreigde soorten in Vlaanderen soorten zijn die lijden onder de aanrijking van ecosystemen met nutriënten als stikstof of fosfaat, en soorten die voor hun voortplanting afhangen van sterke dynamiek in een landschap.

Ons landschap is namelijk strak afgebakend: hier landbouw, daar industrie, ginds een stukje natuur. En er is duidelijk bepaald welke soorten op welke locatie mogen of moeten zitten. Natuurbeheer is binnen dat systeem een gevecht tegen de permanente neerslag van stikstof en fosfaat. Voortplanting en verspreiding van soorten wordt eigenlijk binnen afgebakende grenzen gehouden via maaien, plaggen, begrazen en het aanleggen van poeltjes.

Dit natuurbeheer vinden we natuurlijk. Het is nochtans een drastisch, artificieel ingrijpen door de mens. Toch begrijpt iedereen waarom het nodig is: in een landschap dat gedomineerd wordt door menselijke activiteiten, verdwijnt zonder zulke ingrepen veel natuur en krijgen we biologische eenheidsworst. Denk daarbij aan voedselrijk, jong bos met bramen en brandnetels zonder rijpe bosbodem en zonder natuurlijke dynamiek.

Versnippering
Maar een goed functionerend ecosysteem krijg je pas als de planten, zwammen en dieren die je wil helpen kunnen bewegen in het landschap, om die plekken te koloniseren waar ze het naar hun zin hebben. In natuurlijke ecosystemen kunnen organismen zich op tal van manieren bewegen tussen geschikte stukken leefgebied en zo minder gunstige stukken natuur overbruggen. Maar daar wringt het schoentje in het versnipperde Vlaanderen: van veel soorten zijn de bestaande populaties te klein of is de afstand naar een geschikt leefgebied te groot.

Ons sterk versnipperde landschap zorgt in die zin zelfs voor natuurlijke selectie tegen verspreidingsgedrag, omdat het zelden nog evolutionair beloond wordt: gunstige leefgebieden liggen veelal te ver uit elkaar. Wie vertrekt, sterft en geeft zijn genen met zekerheid niet door.

Het lokaal uitsterven van populaties in een grotere metapopulatie is eigenlijk de natuurlijkste zaak van de wereld, zo lang de snelheid waarmee deelpopulaties uitsterven flink lager is dan de snelheid van kolonisatie. Maar dat vraagt uiteraard heel wat beweging tussen leefgebieden.

Zou het lonen als we die bewegingen een duw in de rug? Twee voorbeelden: de Bramensprinkhaan is een vleugelloze soort, die in een versnipperd landschap voor verbreiding afhangt van lijnvormige kleine landschapselementen als houtkanten en heggen. Bij gebrek aan zulke verbindingen raken naburige deelpopulaties geïsoleerd van elkaar. Ook de Kommavlinder blijft achteruitgaan als gevolg van versnippering van het landschap: er treedt na toevallige lokale extinctie geen herkolonisatie op omdat geschikte leefgebieden doorgaans te klein zijn en te ver van elkaar liggen.

Afbeelding

 Heeft de Kommavlinder een duwtje in de rug nodig? (foto: Marc Herremans)

Translocatie of verplaatsing van dieren of planten is een beheermaatregel als een ander, maar wel eentje waarbij de consequenties van slecht beheer gigantisch kunnen zijn, bijvoorbeeld wanneer een geïntroduceerde soort zich ongewenst verspreidt naar andere gebieden. Dat maakt dat hier hoe dan ook best omzichtig mee moet worden omgesprongen.

Tekst: Joachim Mergeay, onderzoeker aan het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (team Genetische diversiteit)
Foto's: Marc Herremans & Danny Declerq

In een forumartikel in Natuur.Focus geeft Joachim Mergeay via enkele denkoefeningen en praktijkvoorbeelden weer waarom hij vindt dat deze stellingen achterhaald zijn, waar ons huidige biodiversiteitsbeleid en natuurbeheer tekortschiet en waarom menselijk ingrijpen in de verbreiding van soorten essentieel is. Wil je dat artikel ook lezen? Laat dan hier je e-mailadres achter en download het volledige nummer van Natuur.Focus.