Afbeelding
Mirabrug Waasmunster
Regionaal landschap Schelde-Durme

Waar brandt de lamp? Lichtvervuiling als oorzaak van de achteruitgang van insecten.

14 feb 2020
Categorieën
Natuurbericht


Recent duiken steeds meer alarmerende signalen op dat de diversiteit en de biomassa aan insecten wereldwijd sterk daalt. Verlies aan habitat, pesticidengebruik, invasieve soorten en klimaatopwarming zijn factoren die hierin een rol spelen. Een recent grootschalig onderzoek benadrukt dat ook nachtelijk kunstlicht een belangrijke factor is die tot nu toe over het hoofd werd gezien. Door slimmer en minder te verlichten kan men zowel energie- als biodiversiteitswinst boeken én het levert meestal ook een flinke financiële besparing op. 

Een omvangrijk en complex milieuprobleem

Meer dan 23% van het aardoppervlak ondervindt invloed van een verhoogde helderheid van de hemel en lichtvervuiling blijft wereldwijd toenemen met 2% per jaar. De cyclus van licht en duisternis is sinds het ontstaan van de aarde een van de fundamentele ritmes op onze planeet. De meeste levensvormen vertrouwen op deze cyclus of zijn ervan afhankelijk voor hun overleving. Een recent onderzoek kwam tot de conclusie dat lichtvervuiling een ernstige impact heeft op de overleving en voortplanting van insecten. 


Afbeelding
figuur Owens lichtvervuiling

Verschillende manieren waarop lokale lichtbronnen en hemelgloed een impact kunnen hebben op insecten © Avalon C.S. Owens et al. 2020. Met toestemming overgenomen.

  • A. Verschillende insectengroepen zoals nachtvlinders en kevers worden aangetrokken tot licht waar ze meestal een zinloze dood sterven door uitputting of predatie. In Duitsland zou deze ‘fatale aantrekking’ verantwoordelijk zijn voor de dood van zo’n 100 miljard insecten per zomer.
  • B. Andere soorten vermijden licht. O.a. wegverlichting kan op die manier een barrière vormen.
  • C. Nachtelijk kunstlicht versterkt de vervuiling door gepolariseerd licht. Zo worden watergebonden insecten misleid om hun eitjes af te zetten op gladde oppervlakken zoals asfalt in plaats van op het water. Hierdoor kunnen hele generaties insecten verdwijnen omdat er geen voortplanting plaatsvindt.
  • D. Hemelgloed verdoezelt natuurlijke lichtbronnen van de sterrenhemel en de maan, die sommige insecten gebruiken als navigatie. Ook bioluminescente signalen van bv. vuurvliegjes zijn minder zichtbaar, met negatieve gevolgen voor de voedselvoorziening en voortplanting. 
  • E. Kunstlicht kan op korte termijn dag-nachtpatronen verstoren waardoor dagactieve bestuivende insecten en insectenetende dieren langer actief zijn ’s avonds, terwijl nachtactieve soorten hun actieve periode verkort. 
  • F. Op lange termijn veroorzaken deze veranderingen een effect in fenologie en ontwikkeling. 
  • G. Als gevolg hiervan zullen relaties tussen verschillende soorten en hun waardplanten, roofdieren en prooien niet meer afgestemd zijn op elkaar. Dat leidt dan weer tot ‘watervaleffecten’ op o.a. de effectiviteit van bestuiving, gastheer-parasietinteracties en zelfs op het functioneren van volledige voedselwebben. 

Aangezien insecten een heel belangrijke schakel zijn in voedselwebben en ze heel belangrijke ecosysteemfuncties vervullen (bv. bestuiving, pestcontrole) kan het verdwijnen van insecten een gigantische impact hebben op het leven op aarde. Voor bestuiving alleen zou het verdwijnen van insecten wereldwijd al een maatschappelijke meerkost betekenen van 190 à 310 miljard euro per jaar!

Wie zit aan de (licht-)knoppen?

De plannen van steden en gemeenten om hun openbare verlichting tegen 2030 om te schakelen naar led kunnen een cruciale rol spelen in de reductie van lichtvervuiling, als de ecologische impact ervan de aandacht krijgt die ze verdient. Nieuwe leds hebben namelijk een potentieel hogere impact op insecten en andere lichtgevoelige fauna en flora door hun bredere lichtspectrum met vooral ook een hoog aandeel blauw licht. Door de weerkaatsing van blauw licht richting de hemel wordt de lichtvervuiling bovendien versterkt. Zonder doordachte omschakeling dreigt de impact van lichtvervuiling tegen 2030 dus nog verder toe te nemen. 

Afbeelding
lichtvervuiling LED

Voorbeeld van vervanging led op te hoge, oude palen met lichtverstrooiing op omliggende omgeving ©Vespertilio vzw

Ambitieuze resolutie van het Vlaams parlement

Een belangrijk handvat voor een doordachte omschakeling en het stimuleren van slimme en duurzame openbare verlichting, is een recente resolutie van het Vlaams Parlement waarin gepleit wordt voor een ambitieus plan voor de nachtelijke duisternis. Via dit plan zou in ecologisch kwetsbare gebieden en de verbindingszones tussen deze kernen meer aandacht kunnen gaan naar het beperken van lichtvervuiling. Om in dit opzet te slagen is een goede samenwerking tussen alle betrokken partners (o.a. gemeenten en steden, VVSG, provincies, Vlaamse overheid, Fluvius, Agoria, natuurverenigingen, Regionale Landschappen,…) cruciaal. In afwachting van zo’n plan, zijn binnen het bestaande kader toch al heel wat acties mogelijk om bij te sturen:

  • Neem ecologisch kwetsbare gebieden mee bij de opmaak en uitvoering van masterplannen openbare verlichting, klimaatadaptatieplannen en infrastructuurprojecten (bv fietssnelwegen). Stimuleer samenwerking over de verschillende beleidsdomeinen vanaf de planfase.

  • Moet er overal verlicht worden? Onderzoek en promoot alternatieven zoals reflectoren, bleekkleurig wegdek, actieve wegmarkering,… en maak gebruik van technologische mogelijkheden om de impact zoveel mogelijk te beperken (tijdelijk doven, dimmen, dynamische verlichting, afgeschermde armaturen tegen lichtverstrooiing, aangepast lichtspectrum). Zie ook dit natuurbericht over vleermuizen en verlichting.

  • Pas handhaving toe op de wetgeving rond lichtvervuiling (Vlarem II).

  • Organiseer kennisdeling via overkoepelende kennisplatforms.

  • Ondersteun activiteiten in het kader van de ‘Nacht van de Duisternis’ en communiceer naar  inwoners.

  • Speel duisternis uit als een toeristische troef (cfr. stiltegebieden). Nachtelijke duisternis met een bijhorende sterrenhemel wordt steeds meer beschouwd als een belangrijke identiteit van het platteland.

Tekst: Robbert Schepers (Regionaal Landschap Schelde-Durme) en Bob Vandendriessche (vleermuizenwerkgroep Natuurpunt)

Bronnen

Avalon C.S. Owens, et al. 2020, Biological Conservation  241 (2020) 1082592, https://doi.org/10.1016/j.biocon.2019.108259  

John E. Losey, Mace Vaughan, The Economic Value of Ecological Services Provided by Insects, BioScience, Volume 56, Issue 4, April 2006, Pages 311–323

Gryffroy A. e.a., Voorstel van resolutie betreffende het stimuleren van slimme en duurzame openbare verlichting in Vlaanderen, Vlaams parlement, 1913 (2018-2019) nr. 1.