Aa-vallei, natuur als onderdeel van een duurzaam waterbeheer

14/12/2018 - Red. Jos Gysels (contact: [email protected])

Watervervuiling, wateroverlast, watertekort. In de vallei van de Aa is de waterhuishouding grondig verstoord. De onderling verbonden problemen hebben betrekking op het hele bekken, niet alleen de hoofdrivier, ook de vallei en de inzijggebieden. Door de ruilverkavelingen ‘oude stijl’ uit de jaren ’70 (Poederlee) en ’80 (Mazel) van de vorige eeuw is een historische schuld opgebouwd waarvan we nu de gevolgen dragen. Het resultaat is een monofunctionele landschappelijke woestijn met nauwelijks draagkracht en nog minder veerkracht. De negatieve effecten zijn sindsdien nog versterkt door verharding en verstedelijking met de uitbreiding van de Turnhoutse agglomeratie en de dorpen in de vallei, en door de steeds sneller voortschrijdende klimaatverandering. In antwoord op de problemen worden nu maatregelen genomen of voorgesteld, van de ongebreidelde vergunning van waterwinningen tot miljoenencontracten voor kruidruimingen, die de situatie evenwel alleen maar verslechteren.

Natuur als deel van de oplossing

Er is voldoende wetenschappelijke evidentie dat robuuste natuurgebieden een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan een – kwantitatieve en kwalitatieve – duurzame waterhuishouding. Zonder natuur geen duurzaam waterbeheer en zonder duurzaam waterbeheer komt ook landbouw in het gedrang.

Een ruimte-efficiënte inplanting van natuurgebieden-voor-water houdt in:

- De rivier verbreden (in plaats van verdiepen) met natuurlijke oeverzones zowel langs de

hoofdrivier als langs de zijbeken en grachten. - Blauwgroene natuureilanden inrichten langs de rivier en aansluitende vallei. Dat kan op

plaatsen waar zijbeken uitmonden, rondom oude rivierarmen die terug aangeschakeld worden en in de omgeving van de vistrappen. Komen hiervoor onder meer in aanmerking:

o Het oorspronkelijk veengebied tussen Mazel en Gierle; o Het gebied van den Haert en de Hofberg tussen Aa en Slootbeek (met o.m. nog een

grote rivierarm om linker- en rechteroever); o Het moeras aan de monding van de Bosbeek (en de rivierarm op de linkeroever); o De samenloop van Aa, Tweede en Derde Beek en Kleine Nete in Vorselaar (ook hier

liggen nog oude rivierarmen te wachten om inschakeling). o ... - Groenblauwe natuurverbindingen tot stand brengen tussen de riviervallei en de hogere

gronden. Dat kan de vorm aannemen van natuurrijke laagten, ruigtestroken, houtkanten en elzensingels, stapsteenbossen en bomenrijen. Komen hiervoor onder meer in aanmerking:

o De Bleuken als verbinding tussen Grootenhoutbos en Tielenheide; o Hulsenbroek en de verbinding met de Heuvelrug in Herentals, Lille en Kasterlee; o Verbinding tussen Aa en Nete en uitlopers van de Heuvelrug in Vorselaar. o ...

Een goed begin zou zijn om nu alvast enkele no go-zones aan te duiden – langs de rivier en zijbeken - waar de waterdynamiek volop kan spelen en er geen ruimings- of andere ‘onderhouds’werken meer worden uitgevoerd (zowel gewest als provincie).

Met kennis van zaken

Hoewel de problemen gekend zijn, is er nog een gebrek aan hydrologische basisinformatie. Een gedegen hydrologische studie op het niveau van het (deel)bekken zal ongetwijfeld aantonen dat de effecten van bijv. de verdieping van de Aa door de overdreven slibruimingen veel verder reikt dan wat gedacht wordt. Dat komt tot uiting in de hydrologische studie van Tielenheide. Kwantitatieve en ruimtelijke gegevens zijn hoe dan ook nodig om het effect van maatregen goed in te schatten en te kunnen evalueren. Nu wordt in het kader van Boer.Beek.Bodem bijv. de aanleg van stuwen op grachten voorgesteld, zonder dat iemand kan vertellen wat dat gaat opleveren.

Handhaving nodig

Wat er verder ook gebeurt, is het nodig dat de huidige beschermingsmaatregelen worden nageleefd: de teeltvrije zone van 1 meter en de vrije bemestingszone van 5 meter, de kapvergunning, de grondwatervergunning, het occasionele beregeningsverbod .... Zelfs noodmaatregelen, zoals het (beperkte) beregeningsverbod tijdens de grote droogte van dit jaar, worden met de voeten getreden. Asociaal gedrag samen met een gebrek aan handhaving, maakt elke positieve actie kansloos.

Actie ondernemen In het kader van het strategische plan Kleine Nete is afgesproken dat er voor het deel stroomafwaarts de molen van Tielen een hefboomproject wordt opgezet.

“Het hefboomproject heeft een meervoudig doel dat we bovenlokaal en geïntegreerd (landbouw, water, landschap, erfgoed, toerisme en recreatie) willen aanpakken:

- evenwicht tussen landbouw en water versterken; - het aanbod aan verbindingen over de Aa tussen de dorpskernen en recreatieve netwerken

vergroten; - de aanwezige landschappelijke en erfgoedwaarden beter ontsluiten en versterken.

Gezien de intergemeentelijke materie en de interactie tussen landschap, erfgoed, recreatie en toerisme kan het uitgroeien tot een bovenlokaal, gebiedsgericht en geïntegreerd project.” (tekst goedgekeurd door alle betrokkenen)

Tot nu is hier alleen voor het eerste gedachtestreepje (landbouw en water) invulling gegeven door het landinrichtingsproject Beek.boer.bodem. Voorlopig komt dit neer op het vrijwillig plaatsen van stuwtjes op grachten. Mag het iets meer zijn? Ook al is VMM geen trekker in dit project, ligt het toch voor de hand dat er ook vanuit het waterbeheer duidelijke ambities worden geformuleerd. Om de doelstellingen van de waterrichtlijn te halen, is er immers meer nodig dat wat niet gemeende inspanningenverbintenissen.

Voor het landschapsherstel (landschappelijke en erfgoedwaarden) en in het bijzonder de groenblauwe verbindingen wordt daarnaast gekeken naar het regionaal landschap. Zij kunnen hierin een rol spelen, als ze hiervoor de ruimte krijgen – letterlijk en figuurlijk. Bij het beheer en inrichting van de oeverzones van de hoofdrivier en de uitbouw van de blauwgroene eilanden kan de VMM een beslissende rol spelen, gebruik makend van de instrumenten van het integraal waterbeheer.

Voor blauwgroene natuureilanden en -verbindingen zijn er quick wins mogelijk, zoals bijvoorbeeld de hermeandering van de Aa door het open maken en inschakelen van oude rivierarmen. Kwestie van

de koe bij de horens (of is het: de paling bij de staart?) te pakken. Als dat niet gebeurt, is het over naar: plan B....