40 jaar Europese Vogelrichtlijn: de IJzervallei in de kijker

Het gaat niet goed met de akker- en weidevogels, konden we vorige week lezen in een rapport van het Instituut voor Natuur- en bosonderzoek waar ook Natuurpunt aan meewerkte. Maar gelukkig zijn er ook lichtpuntjes. De 24 speciale beschermingszones die erkend en afgebakend zijn in uitvoering van de Europese Vogelrichtlijn kunnen zonder twijfel tot de vogelrijkste gebieden in Vlaanderen gerekend worden. Dit geldt zeker voor de IJzervallei. Zoals recent beschreven in het vogeltijdschrift Natuur.oriolus heeft dit gebied een bijzondere betekenis voor broedende weide- en moerasvogels en als overwinteringsgebied voor watervogels. Er worden voor 25 vogelsoorten Europese instandhoudingsdoelen gerealiseerd.

Het Vogelrichtlijngebied ‘IJzervallei’ heeft een oppervlakte van 5.136 hectare en bestaat hoofdzakelijk uit laaggelegen graslanden die in de winterperiode regelmatig overstromen. Moerasbiotopen situeren zich vooral in en rond het natuurgebied De Blankaart. In het gebied bevindt zich ook een groot waterspaarbekken. Dankzij een doorgedreven aankoopbeleid is inmiddels reeds meer dan 1.000 hectare in beheer bij Natuurpunt en het Agentschap Natuur en Bos. Voor het graslandbeheer worden gebruiksovereenkomsten met plaatselijke landbouwers afgesloten.   

Resultaten van talrijke tellingen en inventarisaties geven een goed inzicht in de trends die zich de voorbije decennia hebben voorgedaan bij de avifauna in het gebied. Onder de weidevogels is een positieve tendens merkbaar bij grutto en wulp (resp. 108 en 39 broedparen in 2018), terwijl de meeste zangvogelsoorten een afname vertonen. De aantallen van soorten als veldleeuwerik en graspieper zijn meer dan gehalveerd in 20 jaar tijd. Kritische hooilandsoorten zoals kwartelkoning, paapje en grauwe gors hebben het al langer moeilijk om zich te handhaven of zijn reeds helemaal verdwenen. Positief is dat de aanleg van nieuwe waterpartijen heeft geleid tot het al dan niet tijdelijk verschijnen van nieuwe broedvogels zoals steltkluut (tot 14 paren in 2018) en kluut (tot 20 paren in 2016). 

Moerasvogels die goed gedijen in relatief kleinschalige en niet al te natte moerasvegetaties kenden de voorbije decennia over het algemeen een sterke toename, zoals rietzanger en blauwborst. Meer veeleisende soorten die afhankelijk zijn van hoge waterpeilen en/of een goede waterkwaliteit (roerdomp, woudaapje) vertonen voorlopig weinig of geen tekenen van herstel sinds ze decennia geleden verdwenen als broedvogel. Toch zijn er een aantal zeldzamere soorten zoals snor (17 territoria in 2018) en porseleinhoen (2-8 terrtoria in de periode 2009-2018) die wél gunstig lijken te reageren op recente natuurinrichtingsmaatregelen in en rond De Blankaart.

De IJzervallei is ook één van de belangrijkste overwinteringsgebieden voor watervogels in Vlaanderen. Sinds 1990 werd voor 11 soorten minstens één keer het zogenaamde 1%-criterium overschreden. Het totaal aantal watervogels loopt geregeld op tot meer dan 50.000. De aantallen worden sterk bepaald door de duur en de frequentie van winterse inundaties van de graslanden. Op het spaarbekken van Merkem bevindt zich de grootste meeuwenslaapplaats van Vlaanderen met internationaal belangrijke aantallen van stormmeeuw en kokmeeuw. Het Vogelrichtlijngebied heeft ook een bijzondere betekenis voor overwinterende en/of doortrekkende roofvogels zoals de blauwe kiekendief.

Hoewel er de voorbije jaren door gerichte beheermaatregelen en natuurinrichting betekenisvolle stappen zijn gezet in het ecologisch herstel van kwetsbare biotopen in het Vogelrichtlijngebied, zijn er nog steeds belangrijke knelpunten die bepalend zijn voor de toekomstige ontwikkeling van de avifauna in het gebied. Daarbij dient vooral werk worden gemaakt van hogere waterpeilen, een betere waterkwaliteit en minder menselijke verstoring.

tekst: Koen Devos (Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek)