De hooiwagen Odiellus spinosus: een rijzende ster

Steeds vaker worden meldingen van de hooiwagen Odiellus spinosus (vooralsnog zonder Nederlandse naam) ingevoerd op Waarnemingen.be. Dat is opvallend omdat deze soort pas in 1990 voor het eerst gevonden werd in ons land en tot 2010 een echte zeldzaamheid was. Ondertussen lijkt de soort heel Vlaanderen af te schuimen en dan vooral de grote steden.

Odiellus spinosus is een relatief kleine maar robuuste hooiwagen met een zeer kenmerkende zadeltekening en forse drietand voor de oogheuvel. Anders dan de meeste andere hooiwagensoorten in onze contreien is deze soort warmte- en droogteminnend. Het originele verspreidingsgebied bevindt zich dan ook in het zuidwesten van Europa met Vlaanderen en Nederland als noordelijke grens.

Waarnemingen

Op 15 oktober 1990 werd in Koksijde, voor de eerste keer in België, melding gemaakt van de hooiwagen Odiellus spinosus door William Slosse. Gevolgd door nog enkele andere waarnemingen van deze soort afkomstig van andere warme plekken zoals een begraafplaats in Ukkel en een steengroeve nabij Luik, zag de gekende verspreiding er zeer beperkt uit in 2010. 

Afbeelding

Links: Gekende verspreiding van Odiellus spinosus volgens het overzicht van Luc Vanhercke in 2010. Rechts: Gekende verspreiding van Odiellus spinosus volgens de zekere waarnemingen uit Waarnemingen.be t.e.m. oktober 2020.

Ondertussen zijn we tien jaar verder en is de soort duidelijk gaan uitbreiden richting het noorden en het oosten van Europa. Zo is de soort ondertussen gevestigd in Denemarken (vanaf 2006) en Polen (vanaf 2010) en is er een forse uitbreiding in België. Tot en met oktober 2020 werden door tientallen vrijwilligers over het hele land 304 waarnemingen van de soort ingevoerd. Doordat het mogelijk is een foto te uploaden bij een waarneming en rekening te houden met ervaren hooiwagen-waarnemers, kunnen daarvan 272 waarnemingen als zeker bestempeld worden (zie kaart). 2019 en 2020 zorgden voor twee recordjaren achter elkaar met respectievelijk 79 en 132 zekere waarnemingen.

Leefgebied

Maar liefst 84% van de waarnemingen is afkomstig uit woongebied waar de soort gevonden wordt op gevels, in tuinen en warme plekken zoals begraafplaatsen. De soort komt vooral voor op zandige gronden in open vegetaties waar hij kan genieten van een warm microklimaat. De opvallende opmars van O. spinosus past in de Europese trend binnen de hooiwagens van de vestiging van zuidelijke warmte minnende soorten. Hooiwagens worden ook makkelijk via menselijk transport versleept naar nieuwe gebieden wat een snelle verspreiding over grote afstanden mogelijk maakt.

De hooiwagenfauna in ons land is enorm in beweging en het invoeren van waarnemingen met foto kan ons helpen te begrijpen waarom verschillende soorten het zo goed doen. Maar niet alle soorten hebben baat bij de nieuwkomers, zo is onze inheemse en voorheen relatief algemene muurhooiwagen Opilio parietinus nagenoeg uitgestorven op zeer korte tijd. Opvallend loopt deze trend zeer gelijk met het verschijnen van de rode hooiwagen Opilio canestrinii, vanuit Italië. Die soort  werd voor het eerst waargenomen begin jaren negentig, maar is ondertussen een van onze algemeenste soorten.

Tekst: Sam Van de Poel (Natuurpunt Studie) & Pallieter De Smedt (UGent)

Foto: Paul Wouters & Marianne Horemans