Dit was 2023 voor onze vissen!
Wereldwijd gaat het niet goed met de biodiversiteit in het zoetwatergebied en in de zee. Vissen zijn al sinds de oudheid met mensen verbonden, toch weten we nog relatief weinig van wat er onder water met deze dieren gebeurt. Onder de waterspiegel gaat een verborgen wereld schuil. Een wereld met eigen kleuren, bijzondere soorten, zorgzame ouders, gigantische rovers en kleine wereldreizigers. Hoe zag 2023 eruit voor de soortgroep vissen en de vissenliefhebbers?
Kweekprogramma’s hielpen onze vissen vooruit in 2023
In de viskwekerij van Linkebeek worden door het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) verschillende vissoorten gekweekt die in onze Vlaamse waterlopen zeldzaam zijn geworden of bedreigd zijn. Deze worden later in diverse waterlopen uitgezet. Het gaat onder meer om beekforel, kwabaal, beekprik, serpeling, kopvoorn en rivierdonderpad. Ook in 2023 droeg het zijn steentje bij aan het voortbestaan van bedreigde vissoorten.
Het natte en koude weer, zoals in januari 2023, is cruciaal voor de voortplanting van de kwabaal. Een grote zoetwatervis die sinds 1965 in Vlaanderen was uitgestorven, maar in 2005 succesvol werd uitgezet langs de Grote Nete in de Kempen. "Zoetwaterkabeljauw is de andere naam van deze toppredator", zegt Johan Auwerx van het Instituut voor Natuur en Bosonderzoek (INBO) op Radio 2.
Ook in februari ging men verder met uitzettingen, in het water langs de Vestingen in Ieper is ruim 500 kilo vissen uitgezet. Het gaat om onder meer karpers, brasems en snoeken. De stad Ieper vult het visbestand elk jaar opnieuw aan. Om het ecosysteem in de gaten te houden,rekent de stad op het dagboek van de karpervissers.
Een vis die nog niet gekweekt wordt in Linkebeek, maar wel aan een voorzichtige terugkeer begonnen is bij onze noorderburen, is de steur. Steuren leven al sinds het tijdperk van de dinosauriërs. Vandaag is hun toekomst helaas niet verzekerd: ze zijn de meest bedreigde soort ter wereld. Overbevissing, illegale handel in kaviaar en verstoring van hun habitat zijn daar de oorzaak van. In mei 2023 kondigt ARK Natuurontwikkeling, samen WWF, aan dat ze een grote groep van de vissen gaan uitzetten in de Biesbosch. De initiatiefnemers hopen dat de karakteristieke vis zo weer gaat zwemmen én opgroeien in het natuurgebied tussen Brabant en Zuid-Holland. En wie weet op termijn ook terug in België?
Uitzetten van jonge steuren (foto: WWF Nederland).
Nog zo’n andere haast mythische vis is de grote modderkruiper. In oktober 2023 werden 500 grote modderkruipers uitgezet in de Demer en enkele moerassige zijtakken. Daarmee wil het INBO het herstelprogramma voor de vissoort vorm geven. Ook in Het Goorke in Arendonk werd de grote modderkruiper uitgezet. Ook de Rupelmondse wateren konden na vijftig jaar weer grote modderkruipers verwelkomen.
Niet enkel modderkruipers en steuren worden uitgezet. Snoeken zijn nodig voor het ecologische evenwicht van onze wateren. In juni 2023 werden dan ook 10.000 jonge snoekjes vanuit Linkebeek geleverd aan het Agentschap Natuur en Bos (ANB) om op diverse plaatsen te worden uitgezet. Om het belang van snoek nog meer in de kijker te zetten, pronkt er voortaan een snoek langs het Sas van Boortmeerbeek. Het werk is van de hand van graffitikunstenaar Dzia en vormt een uitbreiding van de bestaande Animalinas-wandelroute, die de mooiste snippers natuur van het toekomstige Natuurpark Rivierenland aan elkaar knoopt, aan de hand van kunstwerken van de dieren die er leven.
Animalinas snoek (© Natuurpark Rivierenland)
Zonder geschikte habitats, geen toekomst voor onze vissen
Het kweken en uitzetten van bedreigde vissoorten om hen een handje te helpen is slechts één deel van de oplossing. Op het terrein moet flink gewerkt worden aan leefbare habitats, vrije vismigratie, paaiplaatsen en gezond water voor de vissen. In februari 2023 heeft Natuurpunt langs de Kleine Nete in Vorselaar een voormalige weekendvijver omgevormd tot vispaaiplaats. De vijver is in verbinding gesteld met de Kleine Nete zodat vissen gemakkelijk in en uit kunnen zwemmen.
Ook de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) draagt zijn steentje bij. In maart 2023 zorgden ze voor vrije vismigratie over het volledige traject van de Zwalm, door het laatste vismigratieknelpunt aan de Zwalmmolen in Munkzwalm weg te werken. Deze ingrepen bieden kansen voor soorten als serpeling, beekforel, kwabaal en kopvoorn, allemaal typische beekvissen die een snelstromende waterloop nodig hebben.
Naast VMM, zorgt ook ANB voor inrichtingen ten voordele van vissen. Ook in maart bouwden ze drie stuwen in de Vingelinckbeek, om op die manier het waterpeil te verhogen. “Daardoor verhoogt ook het waterpeil in de zijbeekjes, en blijft het open grasland ook langer nat.” Een muurtje in de beek bouwen is geen goede oplossing, omdat er in de beek ook vissen passeren. Daarom kiest ANB voor vistrappen.
Naast deze kleinschalige inrichtingen ten bate van vissen, zagen we in 2023 ook een fantastisch project zich volledig ontplooien. Een jaar daarvoor stroomde er voor het eerst weer Scheldewater in de Hedwige - en Prosperpolder bij Beveren. In juni en oktober 2023 zijn er vis- en vogeltellingen gedaan in de Hedwige- en naastgelegen Prosperpolder. In het 600 hectare grote gebied zijn bij de tellingen vijftien vissoorten aangetroffen, zoals de baars, brasem, snoekbaars, bot, sprot en paling. Volgens de Vlaamse visbioloog Alain Dillen van ANB is het bijzonder om na een jaar al zo veel verschillende vissen te zien. "Het is bijvoorbeeld opvallend dat er zowel zout- als zoetwatersoorten zijn gevonden."
Monitoring van vissen (foto: Alain Dillen)
Meten is weten: wat zwom er rond in Vlaanderen en België in 2023?
Hebben al deze inrichtingen voor vissen en uitzettingen het gewenste effect? Meten is weten! Daarom worden op regelmatige basis inventarisaties uitgevoerd, zodat we weten wat zich onder het wateroppervlak afspeelt en hoe onze vissen het doen.
Maart bracht een heuse primeur (maar geen reden tot vieren) voor België én Europa! Er werden twee Aziatische shimofurigrondels (Tridentiger bifasciatus Steindachner, 1881) gevangen in het kanaal Gent-Terneuzen in Gent. Het is niet alleen de eerste keer dat de soort wordt waargenomen in België, ook in Europa werd deze soort nog nooit eerder gemeld. De shimofurigrondel komt van nature voor in Japan, China en Zuid-Korea en is waarschijnlijk via ballastwater van schepen in Europa terechtgekomen.
Shimofurigrondel (foto: René Reyes)
Maar de shimofurigrondel is niet de enige nieuwkomer in 2023. Onderzoek wijst uit dat er twee soorten zalm in de Maas zwemmen. Naast de inheemse, opnieuw uitgezette Atlantische zalm zijn er nu ook sporen van een neef: de Amerikaanse bultrugzalm. Modern eDNA-onderzoek heeft de vis gedetecteerd.
In april startten de vrijwilligers van Natuurpunt weer met het plaatsen van schietfuiken in de Rupel en Schelde. Het project kadert in een onderzoek van het INBO naar het voorkomen van vissen in onze rivieren.
Juni bracht goed nieuws voor onze zee - én zoetwatervissen. Het gros van de belangrijkste visbestanden in de Noordzee staat er goed voor, aldus de Internationale Raad voor Onderzoek der Zee (ICES). Ook zit er weer meer paling in het Leopoldkanaal tussen Zeebrugge en Sint-Laureins in Oost-Vlaanderen. Dat blijkt uit tellingen van het INBO. Sinds enkele jaren wordt een deel van de sluis op het Leopoldkanaal in Zeebrugge op een kier gezet om jonge paling binnen te laten. Het aantal steeg van 222 in 2014 naar 567 en 442 de voorbije jaren. Fantastisch nieuws was ook dat wetenschappers voor het eerst in ongeveer 70 jaar opnieuw jonge kwabaaltjes in de Demer hebben gevonden. De ongeveer 8 cm lange visjes zijn het resultaat van een uitzetting begin 2023. Toen loste het INBO piepkleine larven van deze inheemse vissoort in overstromingsgebieden in Zichem en Diest.
Verdere inventarisaties over de zomer van 2023 toonden aan dat zowel de Abeek (Limburg), Schulensmeer (Limburg) als de Watersportbaan (Gent) het gedroomde thuis van veel vissen zijn. In de Abeek vond Vissenwerkgroep Likona via elektrovissen tal van soorten; in de Gentse Watersportbaan zit blankvoorn, brasem, kolblei, baars én zelfs de Europees bedreigde paling. In het Schulensmeer trof men een rijk visbestand aan, maar werden, zoals verwacht, ook uitheemse soorten zoals zwartbekgrondel, blauwbandgrondel, geelwangschildpad en gevlekte Amerikaanse rivierkreeft gevonden.
Maart bracht ons een primeur, oktober 2023 gaf ons reden tot feestvieren. Tijdens een inventarisatie wordt een stevige houting gevangen in de Scheldepolder in Kruibeke. Deze zalmachtige stond geboekstaafd als uitgestorven, dus de vangst is goed nieuws. De zeeprik, de elft en de houting, het zijn allemaal verdwenen vissoorten die in 2023 sporadisch weer opduiken in de Schelde. De rivier heeft een uniek ecosysteem, maar zit nog volop in het herstel.
Houting (foto: Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek)
2023: een jaar van kansen en uitdagingen voor onze vissen
Naast de geplande inrichtingen, uitzettingen en inventarisaties, was 2023 een bewogen jaar voor vissen. Meteen in januari al werd in Gent een heuse visredding op poten gezet, nadat bij voorbereidende werken in de Leie zelf, de waterloop afgezet werd en het water langzaam weggepompt werd. Dankzij de hengelstewards van de Watersportbaan, de goede medewerking van stad Gent en van de aannemer, en in opdracht van het Visserijfonds, kon ANB een visredding laten uitvoeren door een professionele firma. In totaal is er anderhalve ton vis gered, bijna uitsluitend jonge vissen, bijna 100.000 stuks. Ook in februari moest er ingegrepen worden, deze keer in Sint-Laureins. Schepen van Milieu Carlos Bonamie stak de handen uit de mouwen na massale vissterfte. Samen met enkele jagers, vissers en Natuurpunt heeft hij maar liefst 2.000 vissen opgevist in een spontane actie.
Nog meer visreddingen gebeurden in Diepenbeek en Berlare. In oktober werd 900 kilogram vis van de Caetsweyers in Diepenbeek naar de plassen in Hengelhoef verhuisd. De vijvers in Diepenbeek worden leeggepompt voor herstelwerken. Met de visverhuis hopen de mensen van Limburgs Landschap vzw zoveel mogelijk vissen te redden.
In november zijn in een sloot aan het Donkmeer in Berlare zeker 200.000 jonge vissen gered die in zuurstofnood waren gekomen. De dieren overwinteren er jaarlijks, maar het waterpeil werd verlaagd om in de buurt wegenwerken uit te voeren. Passanten merkten de vissen in nood op en sloegen alarm. Vrijwilligers konden op één plek met netten vissen overzetten, Vlaanderen liet een firma komen uit Nederland om op een andere plaats te helpen en de gemeente zette personeel in. De vissen zijn zo goed als allemaal gered.
Reddingsactie van de vissen in de Durmevallei (foto: vzw Durme).
De zomer bracht droogte, wisselend weer en dus zuurstoftekort en vissterfte. In de Dender in Denderleeuw werden in juni honderden dode vissen aangetroffen. Dat kwam omdat het zuurstofgehalte in het water fel gedaald was door hevige regenval de dagen ervoor. "Het klimaatprobleem zit ook in de waterlopen, die ook warmte absorberen waardoor er minder doorstroming is. Organismen die daardoor snel groeien, nemen veel zuurstof op die de vissen nodig hebben.” Ook in de Kleine Nete in Herentals zijn veel vissen gestorven in juni. ANB en VMM waren er bezig met de hermeandering, waarbij een stuk van de Nete werd afgesloten. Na protest werd beslist om één van de dammen opnieuw te openen zodat de vis terug naar de Nete kon.
Op zee zijn het dan weer de offshore structuren (zoals windmolens) die uitdagingen én kansen vormen voor vissen. Vijfenveertig Atlantische kabeljauwen (Gadus morhua) werden in juni voorzien van akoestische zenders. De kabeljauwen worden beschouwd als een sleutelsoort, een belangrijke soort voor het functioneren van het plaatselijke ecosysteem. Uit analyse van hun bewegingen blijkt dat ze zich door de kunstmatige riffen bij de windmolens aangetrokken voelen en graag in die omgeving blijven. Dit is een aanwijzing dat de riffen ook voor andere soorten vis, zee- en bodemleven geschikte biotopen kunnen zijn. Niet enkel kabeljauw lijkt aangetrokken tot windmolens, het Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek (ILVO) onderzocht dat ook pladijs er vaak terug te vinden is. De rotszones en funderingen onder de molens trekken veel leven aan, wat betekent dat de pladijs er veel prooi vindt. De vissen blijken ook heel trouw aan hun nieuwe habitats.
Met het almaar groeiende aandeel windmolenparken in de Noordzee zijn inzichten als deze zeer relevant. Zo krijgen we meer inzicht in de impact van de windmolens op het mariene ecosysteem. Want het visbestand in onze Noordzee verandert. Welke soorten doen het goed, en welke minder? En welke rol speelt het opwarmende zeewater?
ICES, de International Council for the Exploration of the Sea, heeft op 1 november haar wetenschappelijk advies voor de Europese paling voor 2024 gepubliceerd. Het advies stelt, net als vorig jaar, dat er meer aandacht moet zijn voor habitatherstel, het staken van alle activiteiten die sterfte veroorzaken en het stoppen van alle visserij, waaronder glasaalvisserij voor uitzet en aquacultuur. Dat dit advies broodnodig is, blijkt uit hoe het de paling verging in 2023. Op 24 februari werden op de luchthaven van Zaventem zes handelaars gearresteerd die in het bezit waren van een grote hoeveelheid glasaaltjes. Uiteindelijk werden die 400.000 glasaaltjes weer vrijgelaten: van smokkelwaar naar een tweede leven. In oktober werd een palingstroper op heterdaad betrapt door een conservator in natuurdomein De Blankaart in Diksmuide.
Maar er is ook hoop, zoals het mooie project van VMM. Ze gaan pompgemalen aanpassen zodat vissen er kunnen passeren zonder zich te kwetsen, dit kan door het pompgemaal te vervangen door een vispasseerbare stuw. Paling is als migrerende vis erg gevoelig om gedood te worden tijdens het passeren van zo’n pompgemalen. Daarom werd in 2023 zelfs de ‘week van de Knakaal’ (geuzennaam voor mechanisch beschadigde palingen) georganiseerd.
“Je moet vissen zien als een puzzelstukje in ons ecosysteem” aldus Martijn Schiphouwer - visonderzoeker bij RAVON - in het NOS Journaal over de nieuwe Rode Lijst van Bedreigde Diersoorten die in 2023 door het IUCN werd gepresenteerd. Daaruit bleek dat ruim 20 procent van de zoetwatervissen met uitsterven wordt bedreigd. Maar niet enkel zoetwatervissen moeten beschermd worden.
Het meest spectaculair is de rol van vissen in de zee. Onder andere door hun uitwerpselen of kadavers van dode dieren die naar de bodem zinken en het bevorderen van fytoplanktongroei met hun wateroplosbare uitwerpselen zorgen ze voor een extra opname en opslag van CO2. De huidige (door overbevissing zeer sterk gereduceerde) wereldwijde populaties zorgen voor een netto opname van 5,5 Gt CO2 per jaar! Herstel van populaties van mariene vissen zou dus een enorme boost kunnen geven aan de koolstofcaptatie in zee. De afspraken die in december 2022 gemaakt werden door de VN om 30% van kust en volle zee te beschermen en zo vispopulaties te laten herstellen, leveren dus niet alleen een enorme bijdrage aan het herstel van de biodiversiteit en aan de visserij, maar ook aan klimaatmitigatie. Ook in het Belgisch deel van de Noordzee kunnen we zo een belangrijke bijdrage leveren.
Tekst: Sarah Tilkin (Vissenwerkgroep Natuurpunt)
Ontvang nieuws over onze natuur en activiteiten rechtstreeks in je mailbox.
Abonneer je op onze nieuwsbrief