E-flows zijn onontbeerlijk voor biodiversiteit in de strijd tegen droogte

DOSSIER DROOGTE

Onze natuur heeft het zwaar. Dit is al het vijfde droge voorjaar in zes jaar tijd. Samen met wetenschappers en experten bekijkt Natuurpunt het effect van die droogte op onze natuur. Welke soorten lijden hier het meest onder en zijn er ook oplossingen? Volg het Dossier Droogte

E-flows zijn onontbeerlijk voor biodiversiteit in de strijd tegen droogte 

De media drukken ons telkens weer op het hart: water wordt het vloeibare goud. Om de gevolgen van klimaatwijziging te overleven moeten we hemelwater koesteren en maximaal vasthouden in de bodem, bergen in overstroombare gebieden en enkel dan afvoeren naar zee als er echt geen ruimte meer voor is. Blue Deal en Water-land-schap-projecten maken van Vlaanderen terug een spons. Maar kunnen we daarmee onze natuurdoelen waarmaken? Water bergen kan ook de moeizaam bereikte resultaten van jarenlang natuurbeheer op korte tijd teniet doen. E-flows in de betekenis van ‘ecological flows’ streven naar afstemming van waterverdeling en -afvoer, watergebruik- en ecosysteemdoelen op schaal van het volledige watersysteem. Ze zijn de nodige duurzame opschaling van de Blue Deal ‘environmental’ e- flows die vooral gericht zijn op duurzaam watergebruik.

Net als de landbouw kreunt ook de natuur in Vlaanderen onder aanhoudende droogte. Door decennialange verdroging verloor ze  haar weerbaarheid tegen droogte en zien we beken en moerassen opdrogen en natuurbranden toenemen: de doodsteek voor biodiversiteit en natuurdoelen. We kennen de oorzaken: slordige ruimtelijke planning en schaalvergroting in de landbouw. Daarvoor werd heel veel ingezet op wat net niet moest: water zo snel mogelijk afvoeren en alleen in uiterste nood kortstondig bijhouden in kunstmatige wachtbekkens. Om weerbaarheid op te bouwen tegen extreem weer moet Vlaanderen opnieuw een spons worden zoals de Blue Deal het verwoordt. De boodschap luidt: afvoer dempen, water maximaal laten infiltreren en vasthouden in de bodem en in overstroombare gebieden. Er moeten weer moerassen komen. We moeten beken en kleine rivieren herprofileren, verondiepen, versmallen en terug laten meanderen.

Reactieve maatregelen volstaan niet

Na enkele opeenvolgende jaren met voorjaars- en zomerdroogte kwam vorig jaar het Vlaamse ‘Reactief afwegingskader voor prioritair watergebruik tijdens waterschaarste’ tot stand. Het is een soort afschakelplan voor weloverwogen waterbesparende beslissingen bij droogte. Om ecologisch waardevolle waterlopen te beschermen bij aanhoudende droogte werd een ecologische kwetsbaarheidskaart voor waterlopen in het kader van droogte ontworpen. Deze  kaart onderscheidt ecologisch zeer kwetsbare, kwetsbare en minder kwetsbare waterlopen op basis van Europees beschermde habitattypes en vissoorten.  Voor elke kwetsbaarheidscategorie werd een minimumdebiet bepaald dat bij onderschrijding tot watercaptatieverbod leidt. Voor de ecologisch zeer kwetsbare kleine beken en bronbeken is geen minimumdebiet vastgesteld en geldt meteen een algemeen captatieverbod bij droogte. Ook vissterfte, algenbloei en botulisme kunnen meteen tot captatieverbod leiden.

Minimumdebieten garanderen echter geen duurzame ondersteuning van ecologische processen in onze waterlopen. Ze verhinderen hooguit droogval zodat gevoelige habitats en soorten lokaal misschien net kunnen overleven. In onze verstuwde rivieren valt de stroming nagenoeg stil bij droogte met navenante gevolgen voor de zuurstofhuishouding en schadelijke algenbloei. Vele waterlichamen halen de Europese doelen niet net omdat hun afvoerregime zeer sterk verstoord is. Hetzelfde geldt voor terrestrische habitats die sterk van water afhangen: ook daarvoor moet de waterhuishouding in orde zijn voor de toestand “goed” kan bereikt worden .

e-flows als proactief en duurzaam kader

We moeten de hoeveelheid, kwaliteit en timing van de waterafvoer, nu vooral gericht op landbouw, bewoning en scheepvaart, ‘vernatuurlijken’. E-flows bieden de enige duurzame aanpak. Doelstelling is om op watersysteemniveau patronen en ecologische gevolgen van natuurlijke afvoerregimes na te bootsen. Niet alleen minimumdebieten maar ook andere waterafvoerkenmerken zoals basisdebiet,  frequentie en grootte van piekafvoeren,  stromingspatronen en -kenmerken, toelaatbare hoogwaterafvoer en  zogenaamde ‘catastrofale gebeurtenissen’... worden aandachtig bekeken. Deze laatsten zijn bijvoorbeeld nodig voor structuurherstel en verbinding met de vallei. De uitdaging is om voor alle ‘bouwstenen’ de grenzen en vereisten te kennen waarbinnen de doelhabitats, gemeenschappen, ecosysteemdiensten en maatschappelijke baten kunnen gerealiseerd worden, en deze dan zo goed mogelijk te respecteren. Om nu ook de vallei te betrekken bij duurzame droogtebestrijding moeten we evenzeer deze grenzen en vereisten voor de daar gestelde doelen kennen en respecteren. Hoe diep mag het grondwater er wegzakken, hoe veel, hoe lang en hoe dikwijls kunnen we er water bergen, wat zijn de kwaliteitseisen voor het overspoelingswater?

In tegenstelling tot natuurlijke afvoer zijn er bij e-flow regimes wel hydrologische ingrepen en manipulaties. Die moeten zorgen voor efficiënte waterbevoorrading die niet alleen de sociale en economische functies kan dragen, maar ook ecosysteemfuncties en -diensten garandeert. De focus kan verschillen naargelang de hoofdfunctie. ‘Environmental flows’ richten zich vooral op duurzaam watergebruik. ‘Ecological flows’ beogen ook de goede ecologische toestand.

Afbeelding

De gevolgen van onnatuurlijke afvoerdynamieken. Links: de Waterbemdebeek in Webbekoms Broek, bekend habitat voor o.a. grote modderkruiper in mei 2022, van helder en vegetatierijk voordien naar troebel en vegetatieloos na de wekenlange overstroming met Demerwater door de waterbom van juli 2021. Rechts: de zo goed als uitgedroogde bedding van de Zwarte beek in Laren in augustus 2018 na aanhoudende droogte. Voor duurzame weerbaarheid tegen dergelijke extreme fenomenen moeten we Blue-deal-maatregelen en Europese natuurdoelen beter op elkaar afstemmen. (foto credits links INBO, rechts VMM)

Het INBO werkt aan een aantal ecological flow puzzelstukjes. Zo hebben we een kader uitgewerkt om de natuurlijkheid van het afvoerregime in onbevaarbare waterlopen te beoordelen op basis van een aantal hydrologische kenmerken en de verstuwingsgraad. Voor bevaarbare waterlopen ontbreekt dit nog.

Samenwerken over grenzen heen

Duurzaam waterafvoerbeheer voor waterlopen betekent dat we ons ruimtegebruik moeten aanpassen. We kunnen Vlaanderen niet weerbaar maken tegen extreme weersomstandigheden zonder aangepaste inrichting en teelten in overstromingsgevoelige gebieden, het wegwerken van prioritaire (vismigratie)knelpunten en duurzame heronderhandeling van onaangepaste internationale waterverdragen over watertoevoer en -verdeling. Anders kunnen e-flow randvoorwaarden niet worden gerespecteerd en gegarandeerd. Duurzame waterverdeling moet ook vorm krijgen voor en door iedereen samen. De ontplooiing van participatieve trajecten op kleine (bv. riviercontracten) en middelgrote (bv. Sigma) schaal in Vlaanderen tonen alvast dat we hiermee in de goede richting gaan. 

Tekst: Jeroen Van Wichelen, David Buysse, Erika Van den Bergh (Werkgroep Aquatische Omgeving Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek)