DOSSIER DROOGTE

Onze natuur heeft het zwaar. Dit is al het vijfde droge voorjaar in zes jaar tijd. Samen met wetenschappers en experten bekijkt Natuurpunt het effect van die droogte op onze natuur. Welke soorten lijden hier het meest onder en zijn er ook oplossingen? Volg het Dossier Droogte

Einde van onze droogtereeks, niet van droogte

De afgelopen maanden zoomden Natuurpunt en partners in op de effecten van droogte op onze natuur. We keken naar de gevolgen van waterschaarste op dier- en plantensoorten en brachten de gevolgen van dalende grondwaterstanden op klimaat en ecosystemen in kaart. Ondertussen is er weer wat regen gevallen. Maar ondanks deze regen stonden begin oktober de helft van de meetplaatsen nog op een lage tot zeer lage, ­ondiepe grondwaterstand. We lijsten als slot van onze reeks drie actiepunten op die veel meer aandacht verdienen om zo echt een verschil te kunnen maken. 

De regen is de jongste weken goed uit de hemel gevallen. Na een uitzonderlijk droge zomer heeft een natte september het ­ondiep grondwater weer wat doen stijgen. Afgelopen ­zomer had het geen haar ­gescheeld of er moesten zware maatregelen worden genomen die vooral de economie zouden hebben getroffen, zoals een algemeen oppompverbod.

Opeenstapeling van effecten

De afgelopen (kurkdroge) maanden richtte Natuurpunt zich op de effecten van droogte op onze Vlaamse ecosystemen, dier- en plantensoorten. Heikikker, dagpauwoog en harlekijnorchis: allemaal moeten ze proberen op te boksen tegen deze nieuwe bedreiging. Dit bovenop kopzorgen als vermesting, stikstof en pesticiden. Naast droogvallende veengebieden - slecht voor het klimaat door vrijkomen van CO2 - heeft de droogte ook effect op onze poelen, vennen en riviersystemen. Bepaalde bossen en heidegebieden staan er slecht voor. Conclusie van onze reeks: als periodes van aanhoudende droogte het nieuwe normaal worden, dan kan dat de doodsteek zijn voor soorten die het nu al moeilijk hebben in Vlaanderen. Eén mislukt voortplantingsjaar valt te compenseren, maar al te vaak mag dit niet gebeuren. De droogte levert voor onze biodiversiteit meer verliezers dan winnaars op.

Afbeelding

In heischrale graslanden zoals hier in de Teut leven planten en dieren die aangepast aan droge omstandigheden. Maar trop is teveel (foto: Wim Veraghtert).

'Plus est en vous'

In de plannen van de Vlaamse regering ziet Natuurpunt de laatste jaren bemoedigende engagementen in het aanpakken van droogte. De echt grote resultaten blijven voorlopig uit. Dit door zowel gebrek aan focus als teveel focus op vrijblijvendheid. Natuurpunt identificeert daarom drie actiepunten, waar komende jaren grote stappen gezet moeten worden. Dit in belang van zowel ons land, onze economie en onze natuur. 

1) Stop de roofbouw op grondwater 

De laatste jaren kreeg de droogteproblematiek eindelijk verhoogde aandacht vanuit beleidsmiddens. Zo worden er sinds een paar jaar eindelijk captatieverboden ingesteld wanneer onbevaarbare waterlopen dreigen droog te vallen. Helaas heeft dit gezorgd voor een pervers effect: de rush op dat andere water, grondwater. Er zijn momenteel zo’n 22.600 grondwaterwinningen vergund, goed voor een totaal van 420 miljoen m³/jaar,  aldus onderzoek van de Universiteit Antwerpen. We zien op terrein echter een onrustwekkende toename van het aantal goedgekeurde grondwaterwinningen. Zo bedroeg het officieel cijfer van het aantal grondwateronttrekkingen in de provincie Antwerpen in 2009 nog 1.887. In 2021 zijn er dit al 3.635 geworden. Een stijging van maar liefst 24% wat de hoeveelheid vergunde m³ betreft. Dit is exclusief illegale winningen en grondwaterputten bij particulieren thuis. Onderzoek leert ook dat onttrekkingen vooral toenamen in provincies Antwerpen en Limburg (+9%). Deze regio’s zijn ook het meest kwetsbaar voor droogte gezien het gros van de waardevolle natte natuur en ecologisch waardevolle waterlopen zich hier bevinden. Veel vergunningen worden bovendien eeuwigdurend afgeleverd. 

Er is veel meer politieke en ambtelijke moed nodig om deze ongebreidelde rush op ons grondwater aan te pakken. Grondwater is een kostbaar goed en zou alleen voor hoogwaardige toepassingen mogen worden aangesproken. De overheid kan hier nog veel meer sturen door de heffingen aan te passen zodat opvang van regenwater goedkoper wordt dan oppompen van grondwater. Strengere regels voor het oppompen van grondwater zijn een absolute must.

2) Breng Blue Deal opnieuw op juiste spoor

De remedie in het aanpakken van onze waterschaarste is ondertussen duidelijk: tijdens de wintermaanden, wanneer er meer regen valt, moeten we meer water in de bodem infiltreren.  De voorbije jaren heeft minister Demir (N-VA) op grote schaal financiële middelen via Blue Deal voorzien om deze infiltratie te bevorderen. Blue deal heeft natuurherstel een echelon hoger getrokken. We zijn nog niet op het niveau dat nodig is, maar de start is er. Helaas loopt er de laatste tijd heel wat mis in de uitwerking. Zo wordt Natuurpunt betrokken bij verschillende projecten die een ‘value for money' analyse niet zullen doorstaan. Van extra fietspaden tot verkapte subsidies voor één economisch bedrijf: allen kunnen ze genereus beroep doen op Blue Deal-middelen. De geest van de Blue Deal, namelijk grootschalige vernatting van ons landschap dat ten goede komt aan heel de maatschappij, drijft zo steeds verder weg. We roepen onze beleidsmakers op om hier paal en perk aan te stellen. Daarnaast gaat het in de Blue Deal nog te veel om pilootprojecten waarbij vrijblijvendheid de boventoon voert en conflicteert met individuele vrijheden en rechten die vroeger te lichtzinnig zijn toegekend. Ervaring leert dat een kentering er maar komt als je stuurt via wet­geving en financiële prikkels. Ook die koppeling zal in een Blue Deal 2.0 nog meer naar voren moeten komen om een verschil te maken.

3) Zonder dalende CO2-uitstoot dweilen met open kraan

Vlaanderen wordt groener. Dat beloofde het Vlaamse Regeerakkoord in 2019. Natuurpunt apprecieerde toen al dat de regering op vlak van natuur, klimaatadaptatie en duurzame landbouw belangrijke stappen vooruit probeert te zetten. Maar deze ambities hangen natuurlijk ook samen met de rest van het klimaatengagement, dat voorlopig  ondermaats is. Volgens de Europese regels moet Vlaanderen tegen 2030 35% minder broeikasgassen uitstoten in de sectoren gebouwen, transport en landbouw. Dat gaat met dit regeerakkoord niet gebeuren. Daarmee zijn we veroordeeld tot de staart van het Europese peloton. De conclusies uit het nieuwe IPCC-rapport zijn echter duidelijk: natuur kan het veranderende klimaat niet meer bijbenen. Een aanzienlijk deel van de soorten zal in de toekomst uitsterven, verwacht het klimaatpanel.

We kunnen vanuit Natuurpunt dan nog zoveel investeren in het vasthouden van water, het aanleggen van poelen en klimaatrobuust natuurbeheer: zonder daadkrachtig Vlaams klimaatbeleid lijkt dit allemaal dweilen met de kraan open. We roepen onze regering dan ook op om de ‘goodwill’ en daadkracht die ze momenteel aan de dag legt voor meer en betere natuur ook om te zetten richting klimaat. Het één is immers onlosmakelijk verbonden met het andere. Laat klimaat een belangrijk hoofdstuk uitmaken van het natuurbeleid. Je bouwt geen ecologisch paradijs op een klimaatverstoord kerkhof. En vice versa.  

Tekst: Robin Verachtert (Natuurpunt Beleid)