VEEN in het hart

Veen als bondgenoot in de strijd tegen de klimaatverandering? De nieuwsgierigheid van 11 geëngageerde jongeren is op slag gewekt. Onder begeleiding van gids Cyr Mestdagh duiken we met hen de Vallei van de Zwarte Beek in om uit te spitten wat ons veen zo fenomenaal maakt.

Uit Natuur.blad Herfst 2023

Ze zijn afgezakt uit heel Vlaanderen. Sommigen zitten in de jeugdbeweging, anderen hebben een wetenschappelijke
achtergrond en weer anderen zijn onvermoeibare activisten. Maar één ding bindt dit jeugdig gezelschap: ze dragen de natuur én het klimaat in hun hart, ondanks de skere tijden. En laat veen nu net een potentieel wondermiddel zijn voor beide. Hoog tijd om de jongeren daarover op de hoogte te brengen. Gids Cyr neemt hen mee op sleeptouw, zodat ze de kracht van ons veen aan de lijve (letterlijk) kunnen ondervinden. Nadien nodigen we de jongeren uit om ons manifest ‘Natuur in het hart’ te ondertekenen. De stem van een aanstormende generatie mag luid weerklinken.

Waterton uit de ijstijd

We vatten de rondleiding aan met een stukje geschiedenis. Cyr: “Sinds de laatste ijstijd zo’n 10.000 jaar geleden is het hier altijd nat geweest. Vanop het Kempisch plateau is water in de grond gezakt en dat is er hier bovenstrooms
weer uitgekomen. Dat heeft geen groot meer gecreëerd, wel moerassige grond. Op die grond groeien nog planten. Als die sterven, vallen ze in het water. Dan kan er geen zuurstof meer aan, waardoor alle koolstof in de planten vast blijft zitten – planten bestaan voor de helft uit koolstof. De afgestorven planten verteren niet, maar stapelen zich op in laagjes. Dat pakket noemen we veen.”

Intussen zijn we aanbeland bij onze eerste stop: een hoger gelegen zandige flank, een eind verwijderd van het veengebied. Cyr: “We staan nu op het dak van de vallei. Het veen ligt achter mij, een heel stuk lager. Dat moet je zien als een waterton. Als het regent, valt de neerslag op dit dak. Vandaar stroomt het naar de waterton beneden. En dat is belangrijk, want veen moet permanent nat zijn om intact te blijven.” 

Koolstofspons

Als het veen toch droog valt, heeft dat grote gevolgen. Cyr: “Veen is een echte koolstofspons. Maar als het uitdroogt, bijvoorbeeld door grachten te trekken voor de landbouw, krijg je een reactie die je niet wil. De koolstof – C – in het veen komt weer in contact met zuurstof – O2 – en samen vormen die het broeikasgas CO2. Al die CO2 gaat dus de lucht in. Ter illustratie: 33% van het koolstof in de wereld zit opgeslagen in veen, terwijl maar 3% van de wereldoppervlakte bestaat uit veen. Veen slaat dus veel beter koolstof op dan een bos.Maar als het in slechte staat is, komt er massaal veel CO2 vrij. Daarom houden wij onze veengebieden dus nat.”

Na een heldere inleiding neemt Cyr ons mee naar beneden, richting het veen – niet zomaar het eerste het beste veen trouwens: “De Vallei van de Zwarte Beek is een laagveengebied, meer bepaald een zogenaamd beekdalveen, en is zelfs op Europees niveau een zeer belangrijk gebied. We treffen er twee habitats aan. Eerst laat ik jullie de kleine zeggenvegetatie zien: een vlak moeras met allemaal ruwe ‘grasachtige’ vegetatie waar water tussen stroomt. Nadien gaan we naar het trilveen. Dat is een stuk veen waar het water onder een laag veenmos vastzit. Zo ontstaat een bel van veenmos die drijft op het water – en dus meedeint met het waterniveau.”

Jan zonder vrees

De weg naar het veen leidt ons in colonne over een plankenpad – voor sommigen een aanleiding om hun innerlijke mannequin even vrij te laten. Uiteraard zonder de spotlights te stelen van de echte ster: het veenpakket waar Cyr al stilaan in staat weg te zinken. Cyr: “Dit stuk is recent hersteld. Vroeger liep hier een beek onder die het gebied moest ontwateren. Die hebben we weer dichtgelegd, zodat het water netjes hier blijft. Met succes: zonder waadpak kan je dit stuk veen eigenlijk niet echt dieper in.”

Dat treft: wij hebben net een waadpak bij. Een deelnemer zonder vrees die toevallig Jan heet, hijst zich in het pak en begeeft zich dieper het veenpakket in. Vandaar kan hij perfect meten hoe diep hij potentieel kan wegzinken. Juist nog een ellenlange peilstok zien te vinden – ook die ligt voor het grijpen. De stok verdwijnt moeiteloos vier meter het veen in. Cyr geeft uitleg: “Dat het veen hier vier meter diep is, wil zeggen dat het er ongeveer 4000 jaar over heeft gedaan om te vormen. Veen groeit ontzettend traag: één millimeter per jaar. En dat is enkel in optimale omstandigheden, als het nooit droogvalt.”

Veenmos uit ‘t vuistje

Helaas gaat de afbraak van veen een pak sneller dan de opbouw. Cyr: “In België zijn we intussen al 5000 jaar aan veenopbouw kwijt. Doorgaans verliezen we 1 à 2 cm per jaar, wat 20 jaar aan veenopbouw is. Maar in extreem droge jaren kan je soms wel 10 cm verliezen – 100 jaar dus. We moeten onze veengebieden dus écht nat houden. Anders helpen ze het klimaat mee om zeep, in plaats van het te redden. Veengebieden zijn trouwens niet enkel nuttig als koolstofspons. Ze dienen ook als waterbuffer. 

Iedereen herinnert zich de waterbom uit 2021 nog? Als die boven een veengebied valt, slorpt het veen alles gewoon op. Zo voorkom je  verstromingen. Anderzijds: als het lang erg droog is, is een nat veengebied een goed waterreservoir.” Hoe goed veen water kan vasthouden, krijgen we zo te zien. We begeven ons richting een gifgroen tapijt van trilveen en voelen het met iedere stap drassiger worden onder onze voeten. Cyr: “Trilveen bestaat haast uitsluitend uit veenmos. En veenmos zuigt heel goed water op. Ik zal het even demonstreren.” Gezwind grist Cyr een klein stukje veenmos uit het trilveen. Het past makkelijk in zijn handpalm, maar wanneer hij het uitknijpt stroomt er minstens een volledig glas water uit. Iemand kan een “wajooo” niet onderdrukken. Cyr: “En kijk, als ik het veenmos weer in het water leg, zuigt het zich meteen weer vol. Sommige veenmossen kunnen twintig keer hun drooggewicht aan water opnemen.”

Potgrondperikelen

Cyr: “Tegenwoordig bestaan er boerderijen waar ze veenmos kweken. Dat is de toekomst. Want dat gekweekte veenmos kan je dan gebruiken als alternatief voor turf. Dan hoef je dus geen historisch veen meer te gebruiken en zo komt er geen extra CO2 vrij. Helaas staat de veenmoskweek nog in kinderschoenen. In winkels vind je bijna alleen potgrond waar wel turf in zit. Turf is gedroogd veen. En dat veen graven ze af uit historische veengebieden. Hier in de vallei is dat vroeger gebeurd, maar nu mag het niet meer in België. In onze buurlanden gebeurt het nog op grote schaal. En de turf die daar gewonnen wordt, zit dus in de potgrond die in België massaal verkocht wordt. Een gigantisch probleem: voor de natuur en voor het klimaat.” Een ontnuchterend besef voor zowat alle aanwezigen. “Tijd om potgrond te cancelen”, oppert iemand al lachend. Geenszins een poging om het probleem weg te lachen, maar het brengt de luchtigheid wel terug. En die luchtigheid loodst ons naadloos het openluchtspringkasteel van trilveen op. Een zwierige choreografie van trilbeentjes op trilveentjes ontvouwt zich en de stemming is weer opperbest. Nadien begeven we ons uitgelaten terug naar ons vertrekpunt, om in een even zwierige beweging het natuurmanifest te ondertekenen. Veen zit in ons hart. Niemand die daar nog aan turft te twijfelen.

Heb jij ook veen in je hart?

Vind je het ook belangrijk dat onze veengebieden de bescherming krijgen die ze verdienen? Teken ons manifest ‘Natuur in het hart’. Zo geef je een duidelijk signaal dat jij natuurherstel in Vlaanderen een warm hart toedraagt.

Trilbeentjes op trilveentjes

Wil jij de jongeren live zien dansen op het trilveen? Bekijk in deze video wat de deelnemers hebben opgestoken van hun exclusieve veenexcursie in de Vallei van de Zwarte Beek!