Vrijwilligers tellen meer dan 4.000 overwinterende vleermuizen in de Antwerpse fortengordels

De twee eerste weekends van februari waren een zeventigtal vrijwilligers van de Vleermuizenwerkgroep van Natuurpunt druk in de weer om de overwinterende vleermuizen in de fortengordels rond Antwerpen te tellen. Deze oude forten zijn namelijk enorm belangrijke verblijfplaatsen voor vleermuizen. Er konden 4.311 exemplaren van negen soorten geteld worden. 

Forten als toevluchtsoorden voor vleermuizen

Rondom de stad Antwerpen werden tussen 1859 en 1914 twee fortengordels gebouwd. De bedoeling was om de stad zo te verdedigen in geval van oorlog, maar de forten bleken niet opgewassen tegen het Duitse geschut van de Eerste Wereldoorlog. Tegenwoordig vormen deze oude bouwwerken een toevluchtsoord voor heel wat vleermuizen die er een plekje vinden om hun winterslaap te houden. De koele, vochtige en vorstvrije omstandigheden in de diepe gangen en kamers van de forten vormen namelijk een ideaal alternatief voor grotten. De dubbele fortengordel rond Antwerpen vormt nu één van de belangrijkste overwinteringsplekken voor vleermuizen in West-Europa, ook voor enkele sterk bedreigde soorten. Jaarlijks tellen tientallen vrijwilligers de overwinterende vleermuizen van december tot februari. Geen makkelijke opdracht, want hoewel sommige exemplaren vrij aan het plafond hangen, zitten de meeste vleermuizen diep weggekropen. Elke spleet en barst in muren en plafonds wordt dus gecontroleerd. Naast het telwerk voeren vrijwilligers en medewerkers van Natuurpunt in vele forten zoals de forten van Walem en Ertbrand beheerwerken uit om de leefomstandigheden voor vleermuizen te verbeteren. 

Heeft een kwakkelwinter effect op de getelde aantallen?

De winter van 2021-2022 is een erg milde winter, met amper dagen met vorst. Bij sommige soorten, zoals de Mopsvleermuis, is aangetoond dat ze bij zo’n milde temperaturen niet naar grotachtige winterverblijven trekken maar in hun zomerkwartieren blijven. Bij vele andere soorten is het effect niet helemaal gekend. Het was dan ook erg uitkijken naar de resultaten van deze telwinter.

Gemengde resultaten 

De eerste resultaten van de tellingen geven een gemengd beeld. Sommige forten, zoals Steendorp en Brasschaat scoorden erg goed, terwijl in vele andere forten zoals Lier, Broechem en Kessel de getelde aantallen een stuk lager liggen dan het gemiddelde in de vorige vier winters. De oorzaak hiervan is niet meteen duidelijk. 

Ook per soort komt een gemengd beeld naar voor. Opvallend zijn de lagere aantallen van Baardvleermuis deze winter. Terwijl er in de vorige winters gemiddeld 1217 exemplaren van deze soort werden geteld, lag het aantal nu op 966. Van andere soorten werden dan weer meer dieren geteld. Zo zijn er opvallend meer Grootoorvleermuizen gevonden. Dit is een beetje tegen de verwachtingen in bij deze milde winter. Deze soort overwintert vaak in bomen en wordt minder vaak gevonden in de forten. Als ze naar forten komen, zoeken ze eerder koelere plekken op, niet ver van de buitenopeningen van de fortgebouwen. Andere soorten als Franjestaart en Ingekorven vleermuis werden dan weer in gelijkaardige aantallen gevonden als in de vorige vier winters. Opvallend was dat deze soorten in sommige forten in aantal afnamen, terwijl ze in andere forten juist vaker gevonden werden. 

Overzicht van de talrijkst getelde soorten vergeleken met de periode 2017-2020. Opvallend zijn de lagere aantallen van Baardvleermuis deze winter. Soorten als Franjestaart en Ingekorven vleermuis werden in gelijkaardige aantallen gevonden als in de vorige vier winters. Van andere soorten, zoals Grootoorvleermuis, werden dan weer meer dieren geteld.

Nieuw in de Meetnetten

Vanaf deze winter behoren de wintertellingen van de vleermuizen mee tot de Meetnetten. Vrijwilligers tellen de overwinterende vleermuizen volgens een vaste methodiek en op vooraf geselecteerde locaties in heel Vlaanderen. Natuurpunt Studie en de Vleermuizenwerkgroep Vlaanderen staan in voor de ondersteuning en coördinatie van dit veldwerk. Meetnetten.be is een samenwerking tussen het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO), het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) en Natuurpunt Studie met als doel betrouwbare informatie in te zamelen over de aantallen van prioritaire dier- en plantensoorten in Vlaanderen. Zo kan de overheid gepaste beleidsmaatregelen opstellen en implementeren om te vermijden dat soorten verder achteruitgaan of zelfs verdwijnen. 

Vrijwilligers aan het werk in fort Haasdonk (© Paul Pugh)

Tekst: Daan Dekeukeleire, Bob Vandendriessche (Natuurpunt Vleermuizenwerkgroep Vlaanderen), Melina Kyametis & Wout Willems (Natuurpunt Studie).

Foto’s: Paul Pugh