Was 2020 een boerenjaar voor wilde bijen?

Ook dit jaar werden we niet gespaard van lange droogteperiodes en hittegolven. Deze kunnen een verwoestend effect hebben op de natuur en hele leefgemeenschappen in de war sturen. Het veranderend klimaat lijkt daarnaast ook heel wat soorten in een sneltempo naar onze contreien te voeren. Dit zijn in de eerste plaats soorten die profiteren van een warmer en droger klimaat en ons bereiken vanuit het zuiden (Frankrijk) of vanuit het zuidoosten (Duitsland). Hoewel de kennis over de verspreiding van onze inheemse bijensoorten steeds beter wordt, worden jaarlijks nog nieuwe bijensoorten in België ontdekt.

Nieuwelingen

Dit jaar was onder andere de tweecellige zandbij (Andrena lagopus)nieuw voor ons land, een soort die werd waargenomen in de provincie Namen en ook in Nederland gemeld werd in uit de provincie Noord-Brabant. Deze bijensoort is warmteminnend en kent een gespecialiseerd bloembezoek op kruisbloemigen. We vermoeden dat de tweecellige zandbij zich definitief in ons land gevestigd heeft aangezien er op amper tien dagen tijd twee afzonderlijke waarnemingen in de provincie Namen waren. 

Een andere soort die dit jaar voor het eerst in België werd vastgesteld is de zwartpootwolbij (Anthidium septemspinosum) -zie foto bovenaan. Vrouwtjes van deze soort nestelen in dood hout en verzamelen stuifmeel van heel wat verschillende plantensoorten in de lange haren op hun buik (de zogenaamde buikschuier). In 2019 dook deze soort al op in de Nederlandse gemeente Ede, zodat ze ook bij ons te verwachten was. Ongeveer een jaar later werd deze zuiderse en warmteminnende soort aangetroffen in hartje Brussel, meer bepaald op de Friche Josaphat. Deze 22ha grote ruigte in Schaarbeek is een echte bijenhotspot die dreigt te verdwijnen omwille van een bouwproject. Er werden intussen al meer dan 120 bijensoorten aangetroffen, waaronder een aantal andere nieuwe of zuiderse soorten.

Een derde nieuwe bijensoort voor ons land is de zwartbuikbehangersbij (Megachile nigriventris). Deze soort werd dit jaar waargenomen op vier verschillende plaatsen in België en op één locatie in Nederlands Limburg. Ook deze soort lijkt aan een noordwaartse opmars bezig. Net als andere behangersbijen knippen de vrouwtjes stukjes uit bladeren en behangen ze hiermee hun nest. De zwartbuikbehangersbij heeft een zwarte buikschuier, wat ze onderscheidt van alle andere inheemse behangersbijen. In de omliggende landen komt ze voor in Duitsland en Frankrijk, maar werd daar tot voor kort vrijwel uitsluitend in heuvel- en berggebieden boven de vijfhonderd meter hoogte aangetroffen. De laatste jaren wordt de soort ook meer in lagere gebieden aangetroffen en is ze ook in de Eifel op de grens met België waargenomen. Deze soort volgt daarbij dus niet het klassieke noordwaartse verspreidingspatroon van de tweecellige zandbij en de zwartpootwolbij.

Vrouwtje zwartbuikbehangersbij in een tuin in Lubbeek. Foto: Gerda Van Hoovels

Op de valreep werd nog een tweede nieuwe soort wolbij ontdekt dit jaar. De waarneming dateert al van juli 2019, maar de determinatie op basis van foto’s vond pas plaats eind december 2020 van dit jaar. Anthidium florentinum werd nog nooit eerder in België waargenomen en heeft voorlopig nog geen Nederlandse naam. Ook deze soort is sterk warmteminnend en werd waargenomen in Brussel, meer bepaald in het Woluwepark. 

Vrouwtje Anthidium florentinum in het Woluwepark in juli 2019. Foto: Bernard Pasau.

Opvallende opmars

Verder valt ook op dat bepaalde soorten soms op enkele jaren tijd het volledige land weten te veroveren of een opvallende comeback maken.

De vierbandgroefbij (Halictus quadricinctus) is een grote bijensoort die vóór 1950 verspreid over het land voorkwam. Ze stierf echter uit in ons land in 1953 en werd pas in 2016 voor het eerst terug opgemerkt in de provincie Vlaams-Brabant. Bij de opmaak van de Belgische Rode Lijst van wilde bijen in 2018 werd ze nog beschouwd als ‘met uitsterven bedreigd’. Sindsdien lijkt ze aan een sterke comeback bezig te zijn. Zo werd de soort dit jaar in meer dan 20 gemeenten waargenomen, waar ze vorig jaar in slechts 7 gemeenten gevonden is. We kennen intussen populaties in de provincies West-Vlaanderen, Vlaams-Brabant en Limburg. Vooral langsheen de Grensmaas wordt ze het vaakst waargenomen. Vermoedelijk heeft deze opmars te maken met een warmer klimaat. Ze lijkt hierdoor de verwante breedbandgroefbij achterna te gaan, die de afgelopen jaren ook heel Vlaanderen veroverde. 

Ook van de driedoornige metselbij (Hoplitis tridentata) werden dit jaar veel meer waarnemingen verricht dan in andere jaren. Zo werd de soort dit jaar in 38 gemeenten waargenomen, waar ze vorig jaar in slechts 7 gemeenten aangetroffen werd. De soort werd de afgelopen jaren al in alle provincies in Vlaanderen gevonden, maar door de recente toename lijkt ze nu echt overal voet aan de grond te krijgen. Deze soort kent een gespecialiseerd bloembezoek op vlinderbloemigen (met een sterke voorkeur voor rolklaver) en knaagt haar nesten uit in overstaande, holle, stengels van bv. kaardebol of toorts. Vooral ruderale terreinen lijken in de smaak te vallen. In Nederland is de soort verschenen vanaf 1993 en lijkt ook daar de laatste jaren aan een opmars bezig te zijn.

En wat brengt de toekomst?

Een veranderend klimaat is natuurlijk niet voor alle bijensoorten even gunstig. Verwacht kan worden dat koudeminnende soorten, die bij ons hun zuidgrens hebben, op termijn klappen zullen krijgen bij toenemende verdroging en bij een stijgende temperatuur, en zullen verdwijnen uit ons land. Het verschijnen van soorten is echter gemakkelijker vast te stellen dan het verdwijnen. Klimaatverandering brengt dus niet alleen rozengeur en maneschijn in bijenland. We mogen tenslotte ook niet vergeten dat 33% van de bijensoorten in ons land bedreigd zijn terwijl 12% reeds uitgestorven is.

Maar ook de komende jaren kunnen dus enkele nieuwe bijensoorten verwacht worden in ons land. Jammer genoeg ontbreekt de kennis in Noord-Frankrijk op dit moment nog wat, waardoor het koffiedik kijken is welke soorten ons land het eerst vanuit het zuiden zullen bereiken. Wel kan verwacht worden dat de invasief exotische Aziatische mortelbij (Megachile sculpturalis) zijn weg naar ons land zal vinden. Deze soort werd in 2008 voor het eerst onopzettelijk geïntroduceerd in Zuid-Frankrijk. Sindsdien is ze aan een sterke expansie naar andere landen in Europa bezig. Benieuwd in welk jaar we deze soort zullen mogen verwachten…

Tekst: Jens D'Haeseleer en Win Vertommen (Natuurpunt Studie)

Foto’s: Bernard Pasau en Gerda Van Hoovels