Zullen er morgen nog wilde hamsters rondlopen in Vlaanderen?

Bij de start van het Soortenbeschermingsprogramma (SBP) voor de hamster, dat liep van 2015 tot 2021, bleven maar een dertigtal individuen over in één leefgebied: de akkers in Widooie, in de provincie Limburg. Vandaag, acht jaar later, wordt hun aantal niet veel hoger geschat. Een nieuw SBP is onvermijdelijk gezien de soort het in heel West-Europa slecht doet. De opmaak hiervan is momenteel lopende. Als het wordt goedgekeurd, zou het nieuwe SBP voor de hamster misschien nog in 2023 van start kunnen gaan. Het belangrijkste streefdoel van het afgelopen SBP was het ontwikkelen van een geschikt leefgebied voor de hamster in Widooie. Zodra er minstens 50 ha kwalitatief goed leefgebied beschikbaar was, werd overgegaan tot herintroductie van gekweekte hamsters. Met deze inspanningen werd er getracht de populatie groter en (genetisch) sterker te maken.  

Afbeelding

Vrijwilligers speuren net geoogste graanvelden in Widooie af naar hamsterburchten. Foto: Jos Ramaekers.

Monitoring van burchten in Meetnet Hamster

De populatie hamsters in Widooie wordt al tientallen jaren opgevolgd door vrijwilligers van de Limburgse Koepel voor Natuurstudie (LIKONA). Sinds 2016 is een deel van deze monitoring opgenomen binnen het Soortenmeetnettenproject (www.meetnetten.be). Via de Soortenmeetnetten worden Europees belangrijke en beleidsrelevante soorten voor Vlaanderen opgevolgd in opdracht van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) en het Agentschap Natuur en Bos (ANB). Het veldwerk gebeurt door vele honderden vrijwilligers en wordt gecoördineerd door Natuurpunt Studie. Elke zomer, na de oogst van het graan en voor het omploegen van de akker, zoeken vrijwilligers in de akkers in Widooie op een gestandaardiseerde manier naar hamsterburchten. Het aantal gevonden hamsterburchten is een indicatie voor het aantal hamsters, aangezien internationaal de stelregel gehanteerd wordt dat één burcht bewoond wordt door één hamster. Het exacte aantal hamsters kunnen we met deze methode van monitoring niet weten. Hamsters verlaten hun burcht vaak zodra er geoogst is om elders een nieuwe burcht te maken. Er kunnen dus meerdere burchten per hamster zijn. Ook kunnen er burchten zijn op de percelen waar pas laat, of niet, geoogst wordt, zoals de percelen waar er hamstervriendelijk geteeld wordt. Die burchten mis je dus met de tellingen in de zomer. Maar gezien we elk jaar op dezelfde manier tellen, krijgen we via het Meetnet Hamster wel een goede indicatie of de soort er op langere termijn op achteruitgaat of niet. Als de populatie hamsters zich herstelt, zal het aantal hamsterburchten stijgen op de percelen met hamstervriendelijk beheer én op de percelen waar het graan net geoogst is.

Geen optimistische trend

Omdat je dus niet op alle percelen kan zoeken naar burchten, en omdat het aantal percelen waar gezocht kan worden kan variëren van jaar tot jaar, kan je het aantal gevonden burchten niet zomaar vergelijken tussen de verschillende jaren. Daarom houden we ook rekening met de zoekinspanning. Tijdens de zoektochten in de zomer wordt, naast het aantal gevonden burchten, ook de onderzochte oppervlakte genoteerd. We rekenen het aantal gevonden burchten om naar aantal burchten per 100 ha. Zo krijgen we een relatieve maat voor het aantal hamsters die indicatief is voor de populatiegrootte en een vergelijking tussen de verschillende jaren mogelijk maakt. 

Afbeelding

Aantal gevonden hamsterburchten per jaar tijdens de monitoringsperiode in de zomer. Het relatieve aantal hamsterburchten is berekend als aantal per 100 ha, rekening houdend met de onderzochte oppervlakte die verschilt van jaar tot jaar. In 2019, 2020 en 2021 werden respectievelijk 42, 54 en 69 gekweekte hamsters uitgezet.

In 2021 zien we een plotselinge stijging in het aantal burchten. Dit kan deels te wijten zijn aan het bijzetten van gekweekte hamsters in 2019 en 2020. De populatie kreeg wellicht een - tijdelijk - duwtje in de rug. Maar in 2022 zien we dat het opnieuw bijplaatsen van gekweekte hamsters toch niet het verhoopte effect heeft: het aantal gevonden burchten daalt weer. Zoals hierboven al vermeld, verkrijgen we met onze zoekmethode geen absolute populatiegrootte. Maar ook al onderschatten we dus de populatiegrootte van de Vlaamse hamster met onze zoekmethode, de trend kan niet optimistisch geïnterpreteerd worden en het aantal hamsterburchten blijft hoedanook zorgwekkend laag. Voor een lokale ‘goede staat van instandhouding’ en het verzekeren van het voortbestaan van een populatie hamsters worden minimaal een 500-tal burchten per leefgebied geraamd als voorjaarspopulatie (Lommaert et al. 2020). In 2021 werden er slechts zo’n 52 burchten per 100 hectare gevonden. Van de populatie in Widooie is er ondanks de verhoogde inspanningen om de soort in een gunstige staat van instandhouding te brengen, slechts een (te) beperkt aantal individuen overgebleven. 

Oorzaken van achteruitgang

Om te weten te komen hoe de herintroductie van de gekweekte hamsters verliep, volgden onderzoekers van PXL Bio-Research 52 gezenderde individuen op. De monitoring van de uitgezette dieren heeft geleerd dat het gebrek aan geschikt, voldoende groot en aaneengesloten leefgebied nog steeds problematisch is en een duurzame instandhouding van de populatie in de weg staat. De Vlaamse hamsters krijgen ook gemiddeld maar 1 succesvolle worp jongen per jaar. In optimale omstandigheden is een drietal worpen per jaar voor hamsters niet ongewoon. De onderzoekers linken dit aan een beperkte variatie in gewasteelten en oogsttijden die niet aangepast zijn aan de voortplantingsperiode van de hamster. Mogelijk spelen ook een gebrekkige voeding, met een te beperkt aandeel dierlijk voedsel, en genetische factoren hierbij een rol. 

Toekomst van de Vlaamse hamsters 

Zolang er niet voldoende leefgebied van goede kwaliteit beschikbaar is voor de hamsters, zal de soort het niet lang meer redden in Vlaanderen. Voldoende leefgebied kan gecreëerd worden door in Widooie op grote schaal en met een engagement van lange termijn hamstervriendelijk te telen. Het inrichten van een hamstervriendelijk landschap, met voldoende verbindingen tussen de verschillende geschikte habitats, zal ook een goede zaak zijn voor heel wat typische soorten van het landbouwlandschap zoals o.m. patrijs, haas, veldleeuwerik en grauwe gors. 

Wil je meehelpen met het zoeken naar hamsterburchten? Alle hulp is welkom! De zoektochten vinden plaats tussen eind juli en midden augustus, telkens op maandagavond. De exacte data zijn afhankelijk van de oogst en het weer. Als je wil deelnemen, neem dan vooraf even contact op met [email protected] of [email protected]. 

Tekst: Sanne Ruyts, Anja Delief, Sarah Descamps, Toon Westra, Koen Van Den Berge