In het spoor van de ijsvogel
Voor velen is deze knapperd de allermooiste vogel in Vlaanderen. Toch laat hij vaak niet meer zien en horen dan een blauwe flits en een piepende badeend-roep. Heb je er ooit eentje voorbij zien schieten, dan loop je nooit meer langs waterlopen zonder om je heen te kijken of er misschien een heel klein blauw vogeltje op een tak zit. Vogelexpert Bas en wildspotter Sigi trekken eropuit naar de beste plekjes om deze blauwe bliksem in zijn natuurlijke omgeving aan het werk te zien. Vlieg in de les van de magische ijsvogel en vertrek in polepositie om meer te zien dan enkel een blauwe schicht.
Alcedo atthis
- Soort: ijsvogel
- Grootte: 17 tot 19,5 cm, met gespreide vleugels tot 26 cm
- Woonplaats: aan het water
- Menu: visjes, salamanders, dikkopjes en insecten
- Relatiestatus: monogaam voor 1 jaar
- Levensverwachting: 2 tot 20 jaar
- Status: niet bedreigd, wel beschermd
- Aantal in Vlaanderen: 400-800 broedparen
Waar vind je de blauwe bliksem
Waar water, takken en vissen zijn, vind je deze blauwe snelheidsduivel. IJsvogels houden van beken en rivieren met stromend zoet water. Maar je vindt ze ook rond stilstaand water. 's Winters vind je ze ook bij meer open, brak of zout water, op zoek naar kleine visjes en waterinsecten. Ze hebben - in tegenstelling tot wat hun naam doet vermoeden - ijsvrij, helder water nodig om dat voedsel te kunnen bemachtigen.
In Vlaanderen komt de ijsvogel na zachte winters vrij veel voor, zoals te zien op de verspreidingskaart uit de natuurdatabank waarnemingen.be hieronder. De aantallen worden geschat op 400-800 broedparen. IJsvogels kan je spotten in alle provincies. Ze zitten het minst in West-Vlaanderen, maar daar trekken ze tijdens pittige winters dan weer vaker naartoe, omdat de temperaturen zachter blijven aan de kust.
Natuurpunt organiseert elk jaar een grootschalige tuinvogeltelling eind januari. De laatste 10 jaar zien we dat ijsvogels ook meer en meer in tuinen (met vijvers) worden gesignaleerd. Al wil dit niet zeggen dat ze het beter doen dan een decennium geleden: een ijsvogel melden is nu immers veel makkelijker dan vroeger. Heb je hem gezien in je tuin? Help hem dan een handje en hou (een deel van) je vijver ijsvrij. Zo vindt hij steeds iets om te eten tijdens strenge winters.
Met water en een grote portie geduld kan je de ijsvogel dus misschien in je tuin spotten. Ook in deze waterrijke natuurgebieden maak je veel kans op een glimp van deze prachtige verschijning:
Trek eropuit en beleef onze natuur
Een topontmoeting met een wild dier is nooit gegarandeerd.
Maar een fijn avontuur is altijd verzekerd.
Herken de ijsvogel
Wereldwijd komen vele soorten ijsvogels voor, maar in Vlaanderen is er slechts één. Je kan hem dus niet verwarren met een andere soort. Zijn blauwe bovenzijde, oranje onderzijde, korte staart en pootjes zijn goed te zien. Ook heeft hij een lange, dolkvormige snavel, geschikt om vissen mee te vangen en vast te houden. Vrouwtjes en mannetjes kan je uit elkaar houden aan de snavelkleur: het vrouwtje heeft een oranje ondersnavelbasis, het mannetje heeft een volledig zwarte snavel.
Jonge vogels zijn (vooral in het najaar) iets groener op de bovendelen en hebben een bruinere borst. De vlucht van de ijsvogel is snel en rechtlijnig. Zijn duikvlucht is heel snel en heel kort. Dat we een ijsvogel ondanks zijn tropisch ogende verenkleed niet snel waarnemen, komt ook door zijn formaat. Hij is niet veel groter dan een mus. Zijn lichaam is wel volumineuzer en hij heeft een erg korte staart.
De ijsvogel vertoont zeer typisch jaaggedrag. Op een overhangende tak speurt hij het water af op zoek naar kleine visjes. De favoriete hoogte van zo’n ‘zittak’ is 1 tot 2 meter boven het water. De ijsvogel kan vanaf die hoogte meteen zijn heroïsche duik inzetten. Die voert hij bijna loodrecht uit op zijn prooi. Nadien vliegt hij er vaak mee naar zijn zitpost. Daar slaat hij het visje dood en draait het zo dat de vinnen naar achteren wijzen en het makkelijk naar binnen glijdt. De niet verteerbare delen spuugt de ijsvogel later als braakbal uit.
Hun nestje maken ijsvogels in oeverwanden, bijvoorbeeld in de met zand omgeven wortels van een omgevallen boom. Ze graven een lange nestgang in de wand (+/- 50 cm lang). De ronde, witte eieren worden afwisselend door het mannetje en door het vrouwtje uitgebroed. Als de eieren zijn uitgekomen blijven de jongen de eerste twee tot drie weken in het nest. Vader en moeder vliegen af en aan met eten.
Als de jongen wat ouder worden wachten ze hun ouders op in de gang bij het nest. Een kleine vier weken na de geboorte verlaten ze het nest. Dan worden ze nog een paar dagen gevoederd door de ouders, die vaak alweer aan een volgend legsel zijn begonnen, in een ander nest. Daarna moeten de jongen zichzelf zien te redden. Iedere ijsvogel heeft een ‘eigen’ stukje oever bij de rivier. Een broedterritorium strekt zich vaak uit tot een straal van ruim 1 km rond het nest.
Luister naar de roep
Je kansen om een ijsvogel te spotten nemen enorm toe wanneer je zijn roepje herkent. Een ijsvogel roept tijdens de vlucht om de 2 seconden een hoog schel 'tie'. Dat typische, metaalachtige geluid kan je hieronder ook horen. Het mannetje lokt het vrouwtje met een hoge, fluitende 'tie-ie-iet' of 'tie-ie-tuu' tijdens zijn vlucht. Je kan het geluid goed vergelijken met dat van een piepend speelgoedje. Bij verstoring of bij het verjagen van een indringer kan je korte, herhaalde 'tri-tri-tri'-geluiden horen.
Straaltje stront
Wanneer je vermoedt dat er een ijsvogel in de buurt is, zonder dat je ze gehoord of gezien hebt, let dan op de sporen die ze achterlaten op of bij de oever. De sporen zijn erg specifiek voor de ijsvogel: uitwerpselen, braakballen en visschubben.
Een ijsvogel spuit zijn ontlasting met een flink straaltje naar buiten. Een zangvogel laat eerder zijn ontlasting naar beneden vallen. Zie je dus een lang, wit streepje op een tak? Dan loont het om even geduld te hebben en die tak in het oog te houden. Door de visjes die de ijsvogel eet, is zijn ontlasting bijna spierwit.
Braakballetjes en visschubben
De ijsvogel verzamelt alle onverteerbare delen van zijn voeding in de maag en braakt ze uit als een klein balletje. De balletjes zijn zo lang als een druif en zo plat als een rozijn, beige-wit van kleur en uniek voor de ijsvogel.
De ijsvogel verraadt zijn aanwezigheid ook met de schubben die hij soms achterlaat op de plek waar hij de vis tegen een tak gemept heeft. Die sporen zijn echter lastig te vinden, want afhankelijk van de vissoort vind je veel of net geen schubben terug. Experten-spotlevel dus!
Tips van expert Gerald
Gerald Driessens is vogelexpert bij Natuurpunt Studie en illustrator voor ornithologische publicaties.
"IJsvogels zijn altijd een aangename verrassing. Ze verbazen me telkens weer met hoe ze zich onzichtbaar kunnen maken in hun natuurlijke omgeving. Naargelang het licht en de houding vallen ze beter op, of juist helemaal niet. Het doet je beseffen dat een opvallende kleur toch een relatief gegeven blijft.
Zie je een ijsvogel, geef je waarneming dan in op de website waarnemingen.be of via de fotoherken-app ObsIdentify. Zo help je de wetenschap een beter zicht te krijgen op de verspreiding van de ijsvogel in Vlaanderen."
Zoektips van Gerald
Niet te verwarren met
Je kan de ijsvogel met geen enkele andere inheemse vogel verwarren. Waar de ijsvogel voorkomt, krijg je wel vaak ook een van deze andere watervogels te zien.
Vogelgids ANWB
De ANWB Vogelgids is hét vogelboek dat je helpt bij het herkennen van ruim 770 Europese vogelsoorten. Van elke soort vind je gegevens over leefgebied, verspreiding en geluid. Met meer dan 4000 tekeningen in kleur is dit de meest volledige veldgids voor elke vogelliefhebber.
Uitpakken met weetjes
Slokop
De ijsvogel heeft een dieet dat voornamelijk uit vis bestaat. Ze hebben heel wat visjes nodig om de dag door te komen: op een dag kan hij maar liefst 45 visjes vangen, goed voor zijn eigen gewicht in voedsel. Per dag produceert hij meerdere braakballen. Naast visjes scoort de ijsvogel weleens een kikker, kikkervisje of wat kleine waterbeestjes. Wat hij ook eet, het komt uit het water.
Liever geen ijs
IJsvogels zijn gevoelig voor strenge winters. Een extreem strenge winter kan de ijsvogel in Vlaanderen bijna uitroeien. Als het water dichtgevroren is, kan hij geen visjes meer vangen, waardoor hij snel vet verliest. De stuitklier waarmee hij zijn veren waterdicht houdt, werkt dan minder goed. Zijn veren nemen dan bij elke duik te veel water op. Door onze zachte winters komen ijsvogels dus steeds vaker voor.
De leeftijd zit in de poot
Jonge ijsvogels onderscheiden zich van de ouders door onder andere de kleur van hun pootjes. Bij een volwassen ijsvogel zijn die fel rood-oranje, bij een jonge ijsvogel zijn ze donkerbruin. Na enkele maanden beginnen ze langzaam oranje te kleuren vanaf de onderzijde. De bovenzijde van de pootjes blijft het langste grijsbruin gekleurd. Na ongeveer 4 tot 5 maanden zijn ze volledig oranje.
Mysterieuze naam
Er bestaan verschillende theorieën over de oorsprong van de naam 'ijsvogel'. Eén piste is dat de vogel 's winters vaak gezien werd bij open plekken in het ijs, plaatsen waar hij nog wel voedsel vond. Een andere verklaring is de verbastering van ‘ijzervogel’, dat verwijst naar de metaalglans van zijn blauwe verenkleed.
Proper nestje
Zie je een ijsvogel met een visje in de snavel, waarbij de kop van het visje naar voor wijst, dan is mama of papa ijsvogel onderweg naar het nest om de jongen te voederen. Een nest van doorgaans 6-7 jongen ontvangt zo tot wel 80 visjes per etmaal. Na elke voederbeurt nemen de ouders telkens een plonsje in het water, omdat de nestgang erg vuil is door de vloeibare uitwerpselen van de jongen. Zo houden ze het nest en zichzelf proper.
Bidden
Nee, ijsvogels gaan op zondag niet naar de kerk. Wat ze wel kunnen, is ter plaatse in de lucht blijven hangen door sneller met hun vleugels te slaan. Dat doen ze als ze een visje in het vizier hebben en geen geschikte uitkijkpositie vinden vanop een tak om hun prooi gade te slaan. Dan zetten ze hun aanval dus vanuit de lucht in, als een klein roofvogeltje. Ze blijven even boven het water klapwieken met de kop naar beneden gericht, tot het moment daar is om te duiken. Hebbes!
Samenleven met de ijsvogel
Vooral in de herfst en zeker in de winter kan voor een verzwakte ijsvogel één visje het verschil maken tussen overleven of niet. Blijf daarom op afstand en stoor de ijsvogel niet!
Gun ijsvogels voldoende rust want ze zijn erg verstoringsgevoelig. In de zomer moeten ze veel visjes kunnen vangen voor de jongen. En 's winters kan elk visje het verschil betekenen tussen leven en dood. Is je tuinvijver dichtgevroren? Houd dan dagelijks een hoekje onder de ijsvogeltak open, zodat ijsvogels voedsel kunnen blijven vinden. Door zijn kleurrijke verschijning, vergeef je het een ijsvogel snel als hij eens een visje meepikt uit je vijver.
Voor zijn voortplanting is de ijsvogel afhankelijk van steile, rustige oevers waar hij niet gestoord wordt door mensen. Vervuiling en waterrecreatie deed geschikte broedplekken verdwijnen. Ook het verwijderen van omgevallen bomen aan de waterrand maakt oevers minder geschikt voor dit blauwe vogeltje.
Tegenwoordig worden her en der kunstmatige ijsvogelwanden aangelegd door een oever af te graven, bomen om te trekken of door betonnen constructies met gaten te plaatsen.
Natuurpunt beschermt de ijsvogel
Om het leefgebied van de ijsvogel te beschermen, hebben we weerbare waterlandschappen nodig voor de komende generaties. Hoe kan een Vlaanderen in harmonie met de natuur er in 2050 uitzien? In het toekomstbeeld van de riviervalleien toont Natuurpunt een landschap waarin de natuur opnieuw floreert en we weer samenwerken met de natuur.
In die toekomst vormen grote rivieren een ecologische ruggengraat doorheen het landschap. Aaneengesloten, grote en diverse natuurgebieden zitten bomvol fauna en flora en zijn verbonden met ecologische corridors en ecoducten. In het landschap van de grote riviervalleien zijn zowel wetlands, hooilanden, bossen en heides te vinden.
De grote rivieren krijgen opnieuw de kans om hun natuurlijke dynamiek te herstellen: zachte oevers krijgen ruimte om te overstromen en vismigratie is opnieuw mogelijk door verminderde kunstmatige waterlopen. Waterstanden worden dan natuurlijker aangevuld, zodat we in tijden van droogte en hitte kunnen terugvallen op natuurlijke waterreservoires. De blauwe aders kunnen opnieuw de krachten bundelen met wetlands en venen.
-
Leer de roep van de ijsvogel kennen
-
Let op overhangende takken aan de waterkant
-
Eind augustus en september zijn de beste maanden
Volgende keer
Volgende week: de kleine zonnedauw.
In les 3 deelt Sigi zijn beste zoektips met jou.
In deze cursus:
Les 1: de bever
> Les 2: de ijsvogel
Les 3: de kleine zonnedauw
Les 4: de slechtvalk
Les 5: de grote keizerlibel
Les 6: het everzwijn
Les 7: de bosuil
Les 8: de vos
Les 9: de ree
Les 10: de zwarte specht
Deze cursus werd met liefde gemaakt door Natuurpunt.
Ontvang nieuws over onze natuur en activiteiten rechtstreeks in je mailbox.
Abonneer je op onze nieuwsbrief