Standpunt droogte

Onze natuur heeft het de voorbije jaren erg zwaar gehad vanwege droogte. In 2022 beleefden we het vijfde droge voorjaar in zes jaar tijd. Nergens in Europa was de situatie zo acuut als bij ons. Van veel planten en dieren in ons land wordt opnieuw het uiterste gevraagd. Het mag de voorbije tijd dan wel wat geregend hebben, toch staan heel wat grondwaterstanden nog steeds te laag. En dat komt niet alleen door een veranderend en verstoord klimaat. Droogte en verdroging zijn eveneens een politieke keuze.

Verdroging en droogte versterken elkaar

Droogte is niet hetzelfde als verdroging. We spreken van droogte bij een uitzonderlijk droge periode die afwijkt van een normale situatie en die lang duurt. De bodem heeft dan meer water nodig dan dat er beschikbaar is. Droogte is vaak tijdelijk. Althans, dat was tot voor kort de officiële uitleg. Een vijfde droge voorjaar in zes jaar tijd bewijst nog maar eens dat we door een veranderend klimaat opschuiven naar een nieuw normaal. Verdroging dan: reeds een gekend probleem vanaf de jaren 70. Verdroging betekent dat er te weinig water aanwezig is om de natuur in stand te houden. 

De oorzaken van verdroging zijn bekend: een hoge verhardingsgraad, ontoereikende wetgeving en weinig daadkrachtige handhaving. Beleidsmakers hebben het waterbeheer veel te vaak exclusief afgestemd op economische sectoren als intensieve landbouw en de niet-aflatende bouwwoede. Water wordt via drainering, grachten en riolen in sneltempo afgevoerd richting zee, alleen maar om gronden zo snel mogelijk droog te trekken. We weten nochtans wat ons te doen staat: de nadruk moet dringend weer komen te liggen op regenwater vasthouden, zodat het kan infiltreren in de bodem. Maar tussen droom en daad staan bezwaren en dwarsliggers in de weg. De voorbije jaren zijn er heel wat goede initiatieven en strategieën uitgewerkt om Vlaanderen droogterobuuster te maken. Het gaat helaas te traag. Dit omdat er een enorme kloof gaapt tussen de uitgewerkte visie en de concrete uitwerking op het terrein. Hoopvolle projecten als de Blue Deal zijn nog te vrijblijvend en conflicteren met individuele vrijheden en rechten die vroeger te lichtzinnig zijn toegekend.

De klap te veel

Alle natuur heeft water nodig. Als periodes van aanhoudende droogte het nieuwe normaal worden, dan kan dat de doodsteek zijn voor soorten die het nu al moeilijk hebben in Vlaanderen. Eén mislukt voortplantingsjaar valt te compenseren, maar al te vaak mag dit niet gebeuren. En net daar wringt het schoentje. 

Bovenop alle bestaande problemen (stikstof!) kan de natuur ernstig lijden onder droogte. Zo zijn beschermde veengebieden afhankelijk van regenwater. Als dat droogvalt, breekt het veen af en is het verdwenen. Dat is niet alleen slecht voor de natuur maar ook voor het klimaat, want bij veenafbraak komt veel koolstofdioxide vrij. Naast veengebieden kunnen ook vennen, beekdal- en riviersystemen verdrogen. Bepaalde bossen en heidegebieden staan er slecht voor. Boomsoorten zijn verzwakt - al dan niet door de droogte in combinatie met andere stressfactoren, zoals ziektes. Hoe de fijnsparren er momenteel bijstaan, spreekt boekdelen. 

Door verdroging van leefgebieden lopen daarnaast bijzondere, kwetsbare plant- en diersoorten gevaar. Zo is een droog voorjaar desastreus voor veel weide- en watervogels. Voedsel vinden is moeilijk omdat bodemdieren zich dieper terugtrekken en het grondoppervlak keihard is. Andere unieke planten, watergebonden insecten zoals vlinders en libellen, vissen, kikkers en kamsalamander: ze komen allemaal verder onder druk te staan. Daarbij neemt door droogte de kans toe op andere negatieve effecten: de achteruitgang van waterkwaliteit, invasieve exoten, verzilting, belemmering van vismigratie, boomziektes en natuurbranden.

Onderzoek en actie

Al die droge jaren hebben al heel wat kennis opgeleverd over de effecten ervan op de natuur. Om die kennis beter zichtbaar te maken startten we in 2022, samen met experten allerhande, met een dossier Droogte.

Kennisoverdracht is één ding. Maar beleidsacties moeten evenzeer volgen. Daarbij dienen alle mogelijke maatregelen ingezet te worden om te voorkomen dat verdere schade voor natuur en maatschappij ontstaat. Een ruimtelijke verdrogingsaanpak dus, waarbij kansen mét natuur worden gekoppeld. Wij geloven dat dit kan, maar dan moeten we wel enkele zaken met durf en zonder taboes aanpakken. Willen we een klimaatrobuuste en dus welvarende regio, dan zal heel het systeem de hand in eigen boezem moeten durven steken: woningsector, landbouw, infrastructuur, waterbeheerders, noem maar op. Water moet opnieuw een centraal aandachtspunt zijn in alle beleidsprocessen en planvorming. Het is daarbij van essentieel belang dat de natuur, water en de bodem hun regulerende functies terugkrijgen.

Wat moet er beter?

In de plannen van de Vlaamse regering ziet Natuurpunt de laatste jaren bemoedigende engagementen in het aanpakken van droogte. De echt grote resultaten blijven voorlopig uit. Dit door zowel gebrek aan focus als teveel focus op vrijblijvendheid. Natuurpunt identificeert daarom twee actiepunten, waar komende jaren grote stappen gezet moeten worden. Dit in belang van zowel ons land, onze economie en onze natuur. 

1) Stop de roofbouw op grondwater 

De laatste jaren kreeg de droogteproblematiek eindelijk verhoogde aandacht vanuit beleidsmiddens. Zo worden er sinds een paar jaar eindelijk captatieverboden ingesteld wanneer onbevaarbare waterlopen dreigen droog te vallen. Helaas heeft dit gezorgd voor een pervers effect: de rush op dat andere water, grondwater. Er zijn momenteel zo’n 22.600 grondwaterwinningen vergund, goed voor een totaal van 420 miljoen m³/jaar,  aldus onderzoek van de Universiteit Antwerpen. We zien op terrein echter een onrustwekkende toename van het aantal goedgekeurde grondwaterwinningen. Zo bedroeg het officieel cijfer van het aantal grondwateronttrekkingen in de provincie Antwerpen in 2009 nog 1.887. In 2021 zijn er dit al 3.635 geworden. Een stijging van maar liefst 24% wat de hoeveelheid vergunde m³ betreft. Dit is exclusief illegale winningen en grondwaterputten bij particulieren thuis. Onderzoek leert ook dat onttrekkingen vooral toenamen in provincies Antwerpen en Limburg (+9%). Deze regio’s zijn ook het meest kwetsbaar voor droogte gezien het gros van de waardevolle natte natuur en ecologisch waardevolle waterlopen zich hier bevinden. Veel vergunningen worden bovendien eeuwigdurend afgeleverd. 

Er is veel meer politieke en ambtelijke moed nodig om deze ongebreidelde rush op ons grondwater aan te pakken. Grondwater is een kostbaar goed en zou alleen voor hoogwaardige toepassingen mogen worden aangesproken. De overheid kan hier nog veel meer sturen door de heffingen aan te passen zodat opvang van regenwater goedkoper wordt dan oppompen van grondwater. Strengere regels voor het oppompen van grondwater zijn een absolute must.

2) Breng Blue Deal opnieuw op juiste spoor

De remedie in het aanpakken van onze waterschaarste is ondertussen duidelijk: tijdens de wintermaanden, wanneer er meer regen valt, moeten we meer water in de bodem infiltreren.  De voorbije jaren heeft minister Demir (N-VA) op grote schaal financiële middelen via Blue Deal voorzien om deze infiltratie te bevorderen. Helaas loopt er de laatste tijd heel wat mis in de uitwerking. Zo wordt Natuurpunt betrokken bij verschillende projecten die een ‘value for money' analyse niet zullen doorstaan. Van extra fietspaden tot verkapte subsidies voor één economisch bedrijf: allen kunnen ze genereus beroep doen op Blue Deal-middelen. De geest van de Blue Deal, namelijk grootschalige vernatting van ons landschap dat ten goede komt aan heel de maatschappij, drijft zo steeds verder weg. We roepen onze beleidsmakers op om hier paal en perk aan te stellen. Daarnaast gaat het in de Blue Deal nog te veel om pilootprojecten waarbij vrijblijvendheid de boventoon voert en conflicteert met individuele vrijheden en rechten die vroeger te lichtzinnig zijn toegekend. Ervaring leert dat een kentering er maar komt als je stuurt via wet­geving en financiële prikkels. Ook die koppeling zal in een Blue Deal 2.0 nog meer naar voren moeten komen om een verschil te maken.