Dit was 2023 in de vogelwereld

Tijd om terug te blikken op het voorbije jaar, want terwijl we ieder jaar nieuwe verrassingen krijgen, is er één vast gegeven: de gebeurtenissen sturen de emoties alle kanten uit: van zware opdoffers door extreme ziekte-uitbraken tot toenemende of zelfs helemaal nieuwe broedvogels in Vlaanderen. Vogels en natuur laten zich niet in een verwachtingspatroon gieten en ieder jaar is uniek: dankzij het weerbeeld dat steeds extremer wordt, door bepaalde bedreigingen maar ook door ons dichter netwerk aan waarnemers. We overlopen de markantste gebeurtenissen van 2023.

Onverwachte wintergast

Rietzangers en karekieten zijn typische zomervogels: ze komen hier broeden en brengen de winter door ten zuiden van de Sahara. Toch werd er op 17 januari een zwartkoprietzanger ontdekt in De Gavers in Harelbeke. Dat was de eerste veldwaarneming voor deze soort in België (er was wel eerder al een ringvangst). De ontdekker had deze vogel al in november horen zingen. Hij liet zich erg sporadisch bekijken maar bleef tot 27 maart aanwezig zodat de meeste bezoekers een kans kregen om hem in beeld te krijgen. De zwartkoprietzanger is - in tegenstelling tot zijn naaste familieleden - geen langeafstandstrekker. Ze broeden in Zuid-Europa en breiden hun verspreidingsgebied geleidelijk in noordwaartse richting uit, wat de geleidelijke toename van het aantal waarnemingen in West-Europa verklaart.

Afbeelding

Zwartkoprietzanger (foto: Lander Kestemont)

Zware opdoffer: vogelgriep

Met de jaarlijkse winterse uitbraken groeit de vrees al langer dat de bom op een gegeven moment zou barsten en in 2022 zagen we al extreme toestanden met duizenden dode sterns in de broedkolonies langs de Nederlandse en Belgische kusten. In de vorige winter zette de vogelgriep zich langzaam maar gestaag door maar helaas zagen we er ditmaal geen einde aan komen in het voorjaar. De vogelgriep verspreidde zich razendsnel over verschillende meeuwenkolonies, ook in het binnenland. In een recordjaar met meer dan 4.000 paar grote sterns in Zeebrugge werden de volwassen vogels gelukkig gespaard, echter, zowat alle kuikens waren de pineut en stierven aan de uitbraak. In het najaar volgde bovendien het rampzalige nieuws dat een nieuwe uitbraak vele duizenden kraanvogels het leven kostte in de Hortobágy in Hongarije. De vrees dat die golf zou overslaan naar de Spaanse overwinteringsgebieden, werd gelukkig niet bewaarheid dankzij het natte najaar dat ervoor zorgde dat de kraanvogels sterk verspreid zaten.
Er volgt extra toelichting over de Vogelgriep in Natuur.oriolus en op de Belgische Vogeldag op 24 februari.

Tuinvogeltelling: huismus – koolmees – vink

Tijdens Het Grote Vogelweekend en De Vogeltelweek voor Scholen in januari 2023 telden 52.071 Vlamingen de vogels in de tuin of op de speelplaats. In totaal werden er 37.409 tellingen ingevoerd en daarbij werden in totaal 898.711 vogels geteld. De top 3 bleef met huismus, koolmees en vink dezelfde als die van 2022.
Neem zelf ook in 2024 deel aan deze publiekscampagne en tel in het weekend van 27 en 28 januari gedurende één of meerdere kwartiertjes je tuinvogels. Alle info en tips op www.vogelweekend.be.

Afbeelding

Huismus (foto: Luc Meert)

De toenemende vogelgekte merken we ook aan het succes van onze online cursus over tuinvogels. In 10 lessen geven Gerald en Gina handige tips om de vogels in je tuin te herkennen. Sinds de start in januari ‘22 werden deze gratis lessen bijna 34.000 keer aangevraagd.

Warmer klimaat, andere bezoekers

De voorjaarsdroogte in het zuiden duwde verschillende watervogels naar meer noordelijke en vooral nattere regionen. Daardoor streken er in het voorjaar opvallend meer steltkluten en zwarte ibissen neer in ons land. Wetende dat de kansen in het zuiden dit jaar verkeken waren, startte een deel van die steltkluten hier meteen met broeden. Dat broeden hoorde er nog niet bij voor de tientallen zwarte ibissen die hier arriveerden, maar de verwachtingen zijn dat we binnen aanzienlijke tijd ook deze soort kunnen bijschrijven op de Belgische lijst van broedvogels.
In juni bleef het kurkdroog en heet in grote delen van het Middellandse Zeegebied. Dat merkten we hier aan het opduiken van Zuiderse roofvogels: 24 vale gieren, een lammergier en verschillende grijze wouwen, dwergarenden en slangenarenden. Het vestigen als broedvogel ligt voor die soorten - met uitzondering van de grijze wouw - niet meteen binnen de verwachtingen.

Koereigerexplosie

Koereigers broeden al enkele jaren in Vlaanderen en die vestiging lijkt nu redelijk definitief. Er wordt al gebroed in De Blankaart en in Koolkerke en de verwachting is dat er snel ook op andere plaatsen kolonies zullen worden gesticht. Dat we voor nieuwe kolonies voldoende koereigers in stock hebben, is duidelijk uit slaapplaatstellingen: in Vlaanderen 679 in De Blankaart, 280 in de Uitkerkse polder, 60 in Oudenburg, 46 in Stuivekenskerke, 29 in Knokke en 22 in Brugge; en in Wallonië 430 in Ploegsteert en 383 in Harchies. Een kustpoldertripje zonder koereigers is vandaag dan ook ondenkbaar geworden.

Sprankelend broedseizoen

Ook sommige andere soorten deden het in Vlaanderen goed als broedvogel. Er werden in 2023 in totaal 248 bezette ooievaarsnesten geteld: een nieuw record. Ook het bijzonder mooie woudaapje, onze kleinste reigerachtige (ter grootte van een waterhoen), was in de laatste 50 jaar nooit zo algemeen als in 2023: er werden meer dan 30 territoria vastgesteld.
Met 19 broedgevallen zagen we het op één na beste jaar voor de velduil en ook diens grootste neef, de oehoe, blijft tegen een hoog tempo Vlaanderen inpalmen.
De Limburgse kraanvogels broedden voor het derde opeenvolgende jaar en maakten daarmee duidelijk dat hun plaatskeuze geen toeval was.

Afbeelding

Zeearend in De Blankaart (foto: Wim Bovens)

In het najaar was er weer breaking news met het paar zeearenden (dat in het voorjaar in De Blankaart neerstreek) dat was gestart met de bouw van een nest. Dat is zo goed als een belofte voor alweer een nieuwe Belgische broedvogel in 2024 … Als alles naar verwachting verloopt uiteraard.
Een broedgeval van bijeneters in Wommelgem trok bijzonder veel aandacht van vogelliefhebbers, fotografen, passanten en de pers, maar draaide helaas niet uit op succes, wellicht tengevolge van de kletsnatte maand augustus. Dat verhinderde de ouders immers om voldoende grote insecten aan te dragen.

Natuurinclusief bouwen steeds belangrijker voor de toekomst van stadsvogels

We zijn veel te laat energiezuiniger beginnen bouwen maar die trein is nu toch al een tijdje goed vertrokken. Energiezuinig bouwen impliceert ook: minder of geen spleten en gaten meer, waarin urbane soorten hun nest kunnen bouwen. Dat is een aderlating voor huismussen, gierzwaluwen, witte kwikstaarten, zwarte roodstaarten enz. Het belang van natuurinclusief bouwen is prangender dan ooit en zowel in Nederland als België worden hier acties voor uitgerold: met het aanbrengen of zelfs inbouwen van nestgelegenheden bied je die andere huisbewoners (waaronder ook vleermuizen) toch kansen om hun populatie overeind te houden. De Gierzwaluwwerkgroep van Natuurpunt zette haar campagne rond het behoud en de betere inrichting van steigergaten in de verf. Steigergaten vind je in de meeste oude monumenten en zijn zeer gemakkelijk en goedkoop aan te passen als ideale nestplaats voor gierzwaluwen.

Patrijzen nog te vaak in het jachtvizier

Ondanks hun sterke afname  worden patrijzen nog steeds bejaagd. Vogelbescherming Vlaanderen en Natuurpunt eisen een betere bescherming van deze soort en stellen zich vragen bij een project rond translocatie van patrijzen. Door die in elkaars buurt te plaatsen, kan het lijken dat er lokaal dichtere populaties zitten die de jacht het hoofd kunnen bieden, een drogreden dus. Tijd om te beseffen dat het afschieten van soorten met die precaire status onverantwoord is geworden.
In een bijdrage op de Belgische Vogeldag zal verder worden aangetoond hoe men op basis van genetisch onderzoek heeft kunnen aantonen dat er al op grote schaal voor de jacht gekweekte patrijzen werden losgelaten, wat illegaal is.
Dit is maar één van de soorten die illustreert hoe slecht het gesteld is met al onze akker- en weidevogels, en dat er veel nodig is om de trend nog te keren.

Zwart-witte Amerikaan op bezoek

Op 24 september stond vogelend Vlaanderen alweer op zijn kop: in het natuurgebied Sashul in Heist werd een bonte zanger ontdekt. Dat is een kleine zanger die zich wat gedraagt als een boomklever en die door zijn markante verenkleed sterk tot de verbeelding spreekt van vogelaars. Het was de eerste waarneming van deze soort in de Benelux en trok ook de nodige aandacht uit de buurlanden. Dat dergelijke soorten hier verzeild raken, is uiteraard zeer bijzonder, maar het najaar bewees zich tot diep in Europa als een uitzonderlijke gelegenheid om verloren gevlogen Amerikaanse soorten te vinden.

1 oktober: Eurobirdwatch kent knappe editie

Op zaterdag 1 oktober werden op 63 telposten in ons land in totaal 137.253 overtrekkende vogels geteld van 132 verschillende soorten. Deze teldag paste in EuroBirdwatch, een Europees initiatief met 40 deelnemende landen, dat in België gecoördineerd wordt door Natuurpunt en Natagora. Opvallend was het grote aantal overtrekkende graspiepers en een late golf boerenzwaluwen. De top drie voor België was graspieper (73.000), vink (40.180) en spreeuw (4.544).
Over heel Europa werden die dag door 24.000 tellers meer dan 5,8 miljoen vogels geteld. Met de telling wil BirdLife de problematiek en kwetsbaarheid van onze trekvogels onder de aandacht brengen.

Eerste bewezen wilde Ross’ Ganzen voor Europa strijken neer in België

Op 9 oktober streken twee Ross ganzen neer in de Oostkustpolders: geen spectaculair ogende soort (wit met zwarte vleugelpunten), die vaak in gevangenschap wordt gehouden en dan ook vaak als ontsnapte soort wordt waargenomen. Maar nu was het anders: dit zouden de eerste Ross ganzen van bewezen wilde herkomst blijken voor Europa.
Op 18 september streken ze eerst met een groep kleine rietganzen neer in Noorwegen. Een van de twee vogels droeg een kleurring en die werd hier gedeeltelijk afgelezen. Op 7 oktober volgde een volgende stop in Denemarken en op 8 oktober trokken ze zuidwaarts over Nederland. Het was dus een kwestie van zoeken om ze in de Oostkustpolders te lokaliseren, waar een belangrijk deel van de populatie kleine rietganzen overwintert. Met de afgelezen code weten we ondertussen dat deze vogel op het nest van een ring werd voorzien bij Nunavut, in Canada. Pas drie maanden later, op 13 januari 2024, zou de volledige ringcode kunnen worden afgelezen. 

Zo weten we nu dat de vogel als een volwassen mannetje werd geringd in Cambridge Bay, Nunavut op 4 augustus 2017.

Afbeelding

Trekroute Ross' gans (foto's: Filip De Ruwe)

Honger in het noorden

Het najaar van 2023 bleek nog eens een groot ‘flight year’ te zijn met vogels uit Noord-West-Europa, en dat was al enige tijd geleden. Er waren grote bewegingen van sijzen, barmsijzen, kruisbekken, mezen, pestvogels... maar de meeste van die soorten of aantallen hebben België amper of net niet bereikt (zwarte mees, witkopstaartmees, trompetgoudvink, pestvogel). Een deel van de pimpel-, koolmezen en Grote barmsijzen echter wel, al bleven de meeste grote barmsijzen (zoals traditioneel) hangen in Nederland. Toch kregen we meer dan dubbel zoveel grote barmsijzen over de vloer dan de grootste influx uit de afgelopen 25 jaar. Een uitgelezen kans dus om kennis te maken met deze noordelijke bezoekers. De meeste pestvogels verblijven al enige tijd en masse in Groot-Brittannië en het is niet uitgesloten dat ze zich momenteel opmaken voor een optreden in het volgende jaaroverzicht.

En dan: een nieuw jaar… én vuurwerk

We zijn blij om te zien dat steeds meer mensen verwonderd raken door al wat de natuur te bieden heeft, ook in onze eigen omgeving, en we zijn er zeker van dat 2024 weer evenveel verrassingen in petto heeft dan de vorige jaren.
Verrassingen zorgen voor vuurwerk, natuurvriendelijke vuurwerk… in ons hoofd. Dat staat in schril contrast met het knallende en knetterende vuurwerk dat we bij de jaarwisseling zien en waardoor ontelbaar vele dieren verschrikt en in paniek raken. Niet uitzonderlijk sterven ze daar zelfs aan.

We kunnen dan ook alleen maar blij zijn dat steeds meer gemeenten en politici streven naar een inperking van al dat geweld. Al blijft het onbegrijpelijk dat vuurwerk nog vrij verhandeld mag worden.

Tekst: Gerald Driessens (Natuurpunt Studie)

Afbeelding