Vergiet het veen niet!

Waarom vinden wij veengebieden zo geweldig? Simpel: ze bruisen niet alleen van het leven, ze spelen ook een belangrijke rol in de strijd tegen de klimaatverandering. Slechts 3 tot 5 procent van de totale landoppervlakte op het noordelijk halfrond bestaat uit veen, maar in de bodem van die veengebieden zit wel 33 procent CO2 opgeslagen. Veengebieden hebben dus een groot potentieel om koolstof op te slaan. Er is één voorwaarde: het veen moet nat blijven. Wanneer veengebieden drooggelegd worden (bijvoorbeeld voor landof bosbouw of turfwinning), komt de opgeslagen CO2 vrij in de atmosfeer als broeikasgas. En daar wringt het momenteel: wereldwijd is de uitstoot van CO2 uit drooggelegde veengebieden twee keer zo groot als die van de luchtvaart. Om verdere achteruitgang tegen te gaan en het herstel van veengebieden te bevorderen, is het belangrijk om nu te handelen, ook in Vlaanderen.

Uit Natuur.Blad Herfst 2023

Vlaams veen

Want in andere West-Europese regio’s mag er dan meer veen zijn, ook in Vlaanderen ligt er heel wat – vooral in onze riviervalleien. Die veenlagen ontstonden net na de laatste ijstijd. Duizenden jaren lang waren de Vlaamse valleien bedekt met uitgestrekte veenmoerassen. Toen de landbouw rond 5000 v. Chr. de leemstreek bereikte, moest bos plaatsmaken voor landbouwgrond. Die ontbossing en de bijhorende bodemerosie zorgde ervoor dat heel wat sediment naar de vallei afspoelde. Gevolg: de veenmoerassen in de leemstreek raakten bedolven en verdwenen.

In valleien van onder andere de Dijle, Zwalm of Mombeek zijn de veenlagen nog terug te vinden op enkele meters onder het huidige oppervlak. In de meer zandige streken van Vlaanderen bleef de bodemerosie beperkt door het vlakkere reliëf en de lagere erosiegevoeligheid van zandbodems. Bijgevolg liggen in heel wat Kempische beek- en riviervalleien veenlagen aan het oppervlak. Het bekendste voorbeeld is de Vallei van de Zwarte Beek in Limburg. Ook onze Vlaamse valleien zijn dus nog steeds echte koolstofhotspots in het landschap.

Moor muss nass!

Duitsland kan gelden als lichtend voorbeeld op vlak van veenbeleid. Daar startte de Bundesregierung eind maart 2023 een ‘Aktionsprogramm Natürlicher Klimaschutz’ of ‘Actieprogramma Natuurlijke Klimaatbescherming’ – 100% gebaseerd op natuurgebaseerde oplossingen met een financiering van maar liefst 4 miljard euro. Duitsland is binnen dat programma begonnen aan een ambitieuze poging om zijn 1,8 miljoen hectare drooggelegde veengrond weer nat te maken via een ‘Nationale Veenlandstrategie’. Duitsland erkent dus het belang van grootschalig veenherstel om zijn klimaatdoelstellingen voor 2045 te halen. Ter ondersteuning van die doelstelling zijn uitgebreide strategieën en programma's geïntroduceerd.

Van vergiet naar spons

In Vlaanderen hebben we nog een lange weg af te leggen. Uit onderzoek blijkt dat heel wat Vlaamse veengebieden zwaar lijden onder verdroging. Vlaanderen is dooraderd met grachten en andere drainerende stelsels. Daardoor is sinds 1950 het gemiddelde grondwaterpeil gedaald van 68 cm naar 85 cm onder het maaiveld. Op jaarbasis verliest Vlaanderen voortijdig 1,128 miljoen m3 water ten gevolge van drainage. Dat is ongeveer 53% van het natuurlijk waterleverend vermogen, aldus een studie van Universiteit Antwerpen. Ondanks enkele eerste goede aanzetten deze legislatuur, is er nog veel meer politieke moed nodig om drainage aan te pakken.

Een groot deel van onze Vlaamse veengebieden zijn daarnaast niet genoeg beschermd. Omwille van hun cruciale rol in het water-, klimaat- en natuurbeleid is het essentieel om alle actieve en herstelbare veengebieden zonder hoge beschermingsstatus (SBZ of VEN) dwingender te beschermen. Dat kan bijvoorbeeld in de noodzakelijke uitbreiding van het Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN) in uitvoering van de Biodiversiteitsstrategie 2030. Het beheer van veengebieden in landbouwgebruik zal ook anders moeten: de watertafel moet er drastisch omhoog. Voor sommige gebieden kan zogenaamde paludicultuur – natte landbouw via teelten die kunnen dienen als isolatiemateriaal – soelaas bieden.

Wat jij kan doen

Niet alleen verdroging bedreigt veengebieden. Ieder jaar worden alleen al in ons land duizenden tonnen potgrond gebruikt. Een van de belangrijkste bestanddelen van potgrond is turf – gedroogd veen. Een zak van 40 liter turf is goed voor tien kilogram CO2, wat overeenkomt met de uitstoot van een gemiddelde wagen die 75 kilometer aflegt. Turfwinning is in veel Europese landen verboden, maar in Ierland, de Scandinavische landen, Rusland en de Baltische Staten gebeurt het nog volop. Consumenten zijn zich bovendien amper bewust waar hun potgrond vandaan komt en wat het nadelige effect is op natuur en klimaat. Nochtans is turf niet nodig om je tuinbodem te verbeteren. Gewone, grove compost is even goed.