Van je familie moet je het hebben: kraaggaststeekmier aangetroffen in Aarschot

In Vorsdonkbos in Aarschot is een bijzondere mier waargenomen: de kraaggaststeekmier. Dat is een sociaalparasiet die in België nog maar twee keer eerder werd aangetroffen. Die sociaalparasieten dringen nesten binnen van aanverwante soorten om voedsel of broed te stelen. Of ze leven zelfs in het nest van de gastsoort en laten zich verzorgen door de werksters. In 2018-2019 werd deze internationaal zeldzame mierensoort gevonden op twee locaties in venige hooilanden in Vorsdonkbos, waarschijnlijk een belangrijk leefgebied. 

Derde waarneming voor België

De kraaggaststeekmier (Myrmica karavajevi) is een sociaalparasiet. De koningin brengt geen eigen werksters voort maar leeft permanent in de kolonies van verschillende andere steekmieren, waaronder de moerassteekmier. Deze laatste is een algemene mier met een voorkeur voor vochtige gebieden, de kraaggaststeekmier wordt daarentegen slechts erg zelden aangetroffen. Nochtans loopt het verspreidingsgebied van Wales tot Oekraïne en Spanje tot Finland. Haar leefgebied bestaat vooral uit vochtige tot moerassige habitats. De soort staat dan ook internationaal als Kwetsbaar op de Rode Lijst. In België werd ze slechts tweemaal eerder gevonden, in 1951 op de Hoge Venen en in 2011 in Houthalen. De verrassing was dan ook groot dat er recent tweemaal een kraaggaststeekmier werd gevonden in het natuurgebied Vorsdonkbos in de Demervallei (Aarschot). Eentje werd aangetroffen tussen de recent gedetermineerde mieren  uit een bodemval van 2018. De tweede betrof een handvangst bij een Moerassteekmier nest in 2019. De bodemval was geplaatst in het kader van een onderzoeksproject rond de morfologie, hydrologie en ecologie van riviervalleien (https://www.futurefloodplains.be/).

Wat zijn sociaalparasieten?

Sociale wespen, bijen en mieren leven in kolonies. In zo’n nest wonen een of meer koninginnen en een legertje werksters die de koningin en haar broed verzorgen. Ook andere beestjes, van zweefvliegen tot pissebedden, proberen te profiteren van de aantrekkelijke setting van zo’n kolonie: ze is veilig, klimaatgereguleerd en er is veel voedsel. Je moet dan wel de afweer van de gastvrouwen weten te omzeilen. Die verdedigen zich door te bijten, te steken of mierenzuur te sproeien. Die inwonende profiteurs zijn dan ook meesters in het misleiden van de gastvrouwen, door een aangepaste geur, gedrag of uiterlijk. Zo lukt het hen om aanvallen te vermijden of te overleven, en zich te voeden met mierenvoedsel, broed of afval van het nest. Vaak gaat het om soorten die opvallend veel zeldzamer zijn dan hun gastvrouwen, doordat ze (veelal onbekende) bijkomende eisen stellen aan hun leefgebied. Zo leven in nesten van steekmieren (Myrmica spp.) in vochtige heide- en veengebieden ook de larven van de in Vlaanderen uiterst zeldzame zweefvlieg moerasknikspriet en een van onze meest bedreigde dagvlinders, het gentiaanblauwtje. Ook heel wat bijen, wespen en mieren zelf kiezen voor deze opportuniteit, vaak bij verwante soorten. Sommige dringen nesten binnen om er voedsel of broed te stelen. Andere leven tijdelijk of permanent in het nest (al dan niet na het doden van de aanwezige koningin) en laten de oorspronkelijke werksters voor zichzelf en hun nakomelingen zorgen. Het zijn sociaalparasieten.

Afbeelding

In dit grasland in het Vorsdonkbos werd de uiterst zeldzame kraaggaststeekmier gevonden (foto: Luc Vervoort).

Slecht gekende leefwijze

Aan welke voorwaarden een leefgebied moet voldoen om de kraaggaststeekmier te kunnen herbergen is nog onbekend. De aanwezigheid van stabiele populaties van steekmieren die in aanmerking komen als gastheer is alvast een absolute voorwaarde. Als we bedenken dat de geschikte steekmieren in gans Vlaanderen algemeen voorkomen en op sommige plaatsen in grote nestdichtheden dan zal het duidelijk zijn dat de kraaggaststeekmier nog andere eisen stelt, eisen waaraan in Vorsdonkbos misschien onbewust wordt voldaan! Het ging alleszins in beide gevallen om venige bloemrijke hooilanden, die in het kader van natuurbeheer al jaren zorgvuldig beheerd worden. De waarneming van twee exemplaren van deze zeldzame sociaalparasiet kan een indicatie zijn van een reeds langer bestaande kolonisatie. Het ging bovendien om twee door bos gescheiden percelen een kleine 200 meter uit elkaar gelegen, wat de hoop doet rijzen dat de kraaggaststeekmier er een duurzame populatie heeft.  Hopelijk is ze opnieuw aanwezig in de in 2019 in Vorsdonkbos geplaatste bodemvallen.

Tekst: Pieter Vanormelingen, François Vankerkhoven en Ian Stevens