Waarom de flora en fauna van de heide zo erg onder stikstof lijden

Heide vormt vaak het onderwerp van discussie. Volgens sommigen is heide geen ‘echte natuur’, en daarom niet het beschermen waard. Het klopt dat heide zoals we ze nu kennen, ontstaan is dankzij traditioneel landgebruik en dus als een ‘halfnatuurlijk’ systeem kan beschouwd worden. Maar dat geldt evenzeer voor graslanden en zelfs alle bossen in Vlaanderen. Vaststaat dat door de eeuwen heen tal van soorten dieren en planten zich hebben aangepast aan dat bijzondere leefgebied dat heide is. We vinden ze vaak niet in andere natuurtypes terug. Op vlak van soortenrijkdom zijn ze dus bijzonder. Bovendien vormen die heides een uniek natuurtype in de wereld. Het is als het ware onze eigen Serengeti en alleen daarom al het beschermen waard. Het Natuurrapport 2020 leert ons dat van 238 typische heidesoorten slechts 20% als ‘Momenteel niet bedreigd’ wordt beschouwd…

Voedselarme bodem, rijke diversiteit

Van nature groeit struikheide, dé typische kensoort van een heidelandschap, op een voedselarme bodem, vooral op zandgrond. Vroeger werden bodems uitgeput door landbouwers, wat de ontwikkeling van heidevegetaties in de hand werkte. Op droge bodems vinden we naast struikheide ook een aantal andere plantensoorten terug, zoals buntgras, zandblauwtje, dwergviltkruid, tormentil en schapenzuring. In minder zure (gebufferde) heideterreinen vind je ook hondsviooltje, liggend walstro en zeldzamere soorten. Ook de korstmossendiversiteit is in heideterreinen vaak hoog. De plantensoorten die goed gedijen op arme zandgronden, zijn erg gevoelig voor overmatige stikstof. Zelfs bij een relatief lage toename van de stikstofdepositie neemt de plantenrijkdom sterk af: bij een toename van de stikstofdepositie met 5 tot 10kg/ha/jaar verdwijnen in Britse heidegebieden gemiddeld 13 plantensoorten per gebied, zo blijkt uit een meta-analyse. Overigens zijn niet enkel planten gevoelig: ook de typische levermossen van heidegebieden doen het slecht. Het heidefranjemos is in Vlaanderen met uitsterven bedreigd. 

Vaak worden de typische heideplanten verdrongen door grassen die profiteren van hogere stikstofhoeveelheden. Het gaat dan vooral om pijpenstrootje en bochtige smele. Die komen van nature ook wel in heidegebieden voor, maar worden pas bij teveel stikstof dominant.

Heideblauwtjes leven in gevarieerde natte heide, waar het gras pijpenstrootje niet meer dan 30% van de vegetatie uitmaakt. Bij te sterke vergrassing verdwijnt deze vlinder (foto: Michel Viskens). 

Dat heidesoorten zo onder druk staan, komt overigens niet enkel door de te hoge stikstofdepositie. Ook problemen zoals klimaatverandering en versnippering van habitats dragen bij aan de achteruitgang van heel wat heidesoorten. Bovendien kunnen die verschillende milieuproblemen elkaar versterken. Zo kunnen extreme zomerdroogtes de stikstofproblematiek verergeren, blijkt uit Nederlands onderzoek.

Exotische indringers

Daarnaast interfereert het teveel aan stikstof ook met een ander milieuprobleem: de opmars van exoten. Voor de heide gaat het specifiek om een soort mos: het grijs kronkelsteeltje. Dit werd ook wel tankmos genoemd omdat de introductie van deze Amerikaanse soort in Europa in verband wordt gebracht met de inzet van het Amerikaanse leger tijdens WOII. De soort komt sinds halverwege vorige eeuw in West-Europa voor, maar is vooral de laatste decennia toegenomen. Dat is een specifiek probleem voor stuifzanden: het exotische mos profiteert van de stikstofdepositie om open zand in heideterreinen te koloniseren. Daardoor verdwijnen zeldzame korstmosvegetaties en worden dieren die precies in die pionierssituaties met veel open zand (bijvoorbeeld de kommavlinder, de grote oorworm of de gele kruiper, een zeldzame loopkever) voorkomen, bedreigd.

Die veranderingen in de vegetatie hebben ook een invloed op de heidefauna. Omdat de heide dichtgroeit met grassen en de hoeveelheid open plekken en snel opwarmende korstmosvegetaties afneemt, verandert het microklimaat: op de bodem wordt het koeler. Voor sprinkhanen die hun eitjes in de grond afzetten, betekent dat dat de ontwikkeling van die eitjes meer dan een maand vertraging oploopt, waardoor hun verdere levenscyclus in het gedrang komt. Dat werd in Nederland vastgesteld bij het knopsprietje en de blauwvleugelsprinkhaan. 

Stikstof in planten

Hoewel een aantal typische plantensoorten uit de heide wegkwijnen bij teveel stikstof zijn er ook planten die, bij een hogere depositie, gewoon meer stikstof opnemen. De stikstofhoeveelheid die momenteel in struikheide aanwezig is, is hoger in regio’s met veel depositie in vergelijking met struikheide uit regio’s met een lagere depositie. Dat heeft dan weer gevolgen voor allerlei beestjes die aan die struikheide knabbelen. Het talrijkere voorkomen van plaagsoorten, zoals het heidehaantje (een kever die heidevegetaties nagenoeg kan kaalvreten), wordt in verband gebracht met die hogere stikstofdepositie. Rupsen van de nachtpauwoog die van stikstofrijke struikheide eten, hebben dan weer een lagere overlevingskans dan rupsen die zich voeden met stikstofarme struikheide, leert ons (opnieuw) Nederlands onderzoek. 

Momenteel is de kritische stikstoflast (= de hoeveelheid stikstof die een bepaald type ecosysteem kan verdragen) in alle Vlaamse heideterreinen nog te hoog. Het is alle hens aan dek om die bijzondere biodiversiteit van heiden in Vlaanderen te behouden. 

Tekst: Wim Veraghtert (Natuurpunt Studie)