Aandacht voor (toekomstige) veteranen: biodiversiteitsschatkamers
Veteraanbomen herkennen
De term ‘veteraanboom’ wordt gebruikt om een bepaald stadium in het leven van een boom aan te duiden. Het zijn meestal oude en dikke bomen die in de laatste fase van hun leven zitten en stilaan aftakelen. Toch kunnen ook jongere exemplaren onder bepaalde omstandigheden al in de veteraanfase belanden. De leeftijd en omvang hangt ook sterk af van de boomsoort. Zo zal een eik onder dezelfde omstandigheden trager groeien dan een beuk, maar eiken kunnen ook veel ouder worden. Naast leeftijd en omtrek zijn veteraankenmerken zeer belangrijk: holtes, spleten, loshangende schors, sapuitvloei …. allemaal kenmerken die van belang zijn voor de biodiversiteit die verbonden is aan zo’n aftakelende boom. Zo zijn er heel veel zweefvliegen waarvan de larven leven van het sap dat uit gewonde bomen vloeit. Rotholtes zijn variabel in grootte en vorm en zijn zeer waardevol voor vogels, vleermuizen, insecten en zwammen. Aangetaste bomen kunnen vaak nog heel lang (tientallen tot honderden jaren) verder leven met hun wonden en zich deels herstellen. Er wordt wel eens gezegd dat de aftakelingsfase even lang duurt als de levendige fase.
Een veteraan kan je herkennen aan minstens één van de volgende kenmerken:
- Oude boom met ecologische, esthetische of culturele waarde.
- Boom in de aftakelingsfase.
- Een grote stamomtrek t.o.v. soortgenoten.
- Boom die verder leeft na beschadiging en een nieuwe kroon vormt.
Zwammen als bondgenoten
Parasiterende zwammen lijken onheilspellend voor het leven van een boom. Toch kunnen zij ook bondgenoten vormen om het gewicht dat de boom moet torsen bij het ouder worden te helpen afnemen. De zwavelzwam tast bomen aan via holten en rot vooral het dode kernhout weg. In feite is het dus vooral een saprofyt, die dood hout dat niet langer functioneel is omzet in extra voedingsstoffen voor de boom. Dikke bomen hebben geen intacte houtcilinder nodig voor de stevigheid, een holle buis voldoet ruimschoots. De zwavelzwam wordt op dat moment een bondgenoot in de zoektocht naar een nieuw evenwicht tussen kroon, stam en wortels. Met behulp van de zwam recycleert de boom zichzelf.
Dikke, oude knotwilg met zwavelzwam die enkel het dode kernhout aantast. Foto: Jimmie Pinxteren
Bosbeheer voor veteranen
Veteraanbomen worden geassocieerd met lichtrijke omstandigheden; in de open ruimte vallen ze uiteraard meer op met hun goed ontwikkelde kroon en dikkere stam. Toch kan je ook veteranen in bossen vinden.
Om bomen voldoende oud en dik te laten worden is het nodig om toekomstbomen uit te kiezen waardoor bomen voldoende licht en ruimte hebben en voldoende omvang kunnen bereiken, zowel wat betreft de stam en de kruin. Bij het kiezen van toekomstbomen voor economisch bosbeheer wordt gezocht naar bomen met goede houtkenmerken zoals een rechte, takvrije stam. Ecologisch bosbeheer richt zich beter op bomen met potentie om veteraan te worden. Kromme bomen met schorsschade hebben een streepje voor bij deze selectie. Deze bomen vrijstellen moet voorzichtig gebeuren: de omringende vegetatie mag niet teveel schaduw geven, maar beschermt de boom ook tegen uitdroging. Laat aan de zuidzijde steeds zoveel mogelijk vegetatie staan. Het beste is om in fases te werken en goed op te volgen hoe de boom reageert. Omringende bomen dienen niet volledig verwijderd te worden, je kan ook knotten of toppen zodat de kruin vooral voldoende licht krijgt en de bodem niet uitdroogt.
Project Vlaams-Brabant in cijfers
In het kader van het Duurzaam biodiversiteitsproject “Veteraanbomen in natuurgebieden in Vlaams-Brabant”, uitgevoerd door Natuurpunt Studie met financiële ondersteuning van de provincie Vlaams-Brabant, werden 129 bomen opgemeten en gefotografeerd in volgende bosgebieden: Hellebos (Kampenhout), Thaborberg (Dilbeek), Tafelbos en Goorbroek (Lubbeek), Vorsdonkbos (Aarschot) en Hagelands bos (Rillaar). In waarnemingen.be werden door vrijwilligers 105 waardevolle bomen gemeld door vrijwilligers.
Het onderzoek naar biodiversiteit gebonden aan veteraanbomen richtte zich voornamelijk op zweefvliegen. Met twee boomvallen op bomen in twee bosgebieden (Meldertbos, Begijnenbos) werden 23 exemplaren van 10 soorten zweefvliegen gevangen. Hieronder drie kenmerkende soorten voor bomen met veteraankenmerken: gewone kopermantel en roodsprietkopermantel (sapvloei in holtes) en gevlekte molmzweefvlieg (dood rottend hout). In de twee boomvallen werden opvallend hoge aantallen spinnen waargenomen (254 exemplaren in Begijnenbos, 205 ex. in Meldertbos). De twee boomvallen leverden veel hogere aantallen spinnen op dan zweefvliegen, waarvoor ze initieel bedoeld waren. Bovendien gaat het om spinnensoorten die weinig gevangen worden met bodemvallen, wat de meest toegepaste methodiek is om spinnen te onderzoeken.
Tijdens de inventarisatie van de potentiële veteraanbomen werden geen bijzondere houtzwammen gevonden op de bomen. Daar paddenstoelen slechts tijdelijke verschijningen zijn, komt het er bij zwammen op aan om op het juiste moment op de juiste plaats te zijn. Er werden 36 indicatorzwammen voor aangetast hout in grote levende bomen waargenomen in Vlaams-Brabant, waarvan 12 op de Rode Lijst van Nederland staan.
Meer weten over dit project?
De resultaten van dit project lees je in dit rapport.
Een voordracht hierover wordt gebracht op 25 februari op de Brakona-contactdag en op 25 maart op de provinciale landschapsdag houtig erfgoed.
Tekst: Roosmarijn Steeman (Natuurpunt Studie)
Ontvang nieuws over onze natuur en activiteiten rechtstreeks in je mailbox.
Abonneer je op onze nieuwsbrief