Bloedmooi, geneeskrachtig én nu ook in Vlaanderen: de medicinale bloedzuiger

Medicinale bloedzuigers werden vroeger gebruikt als alternatief voor aderlatingen. Het idee was dat koorts en andere ziekteverschijnselen worden veroorzaakt  door een onevenwicht in lichaamsvochten (bloed, slijm, gal). Aftappen van bloed zou dat evenwicht kunnen herstellen. Het grootschalig gebruik van medicinale bloedzuigers decimeerde de wilde populaties in Noordwest-Europa. Import werd de regel en men zette ook kweek op. Zo vind je in natuurreservaat De Echelkuil, bij  Landschap de Liereman (Oud-Turnhout), de nog goed bewaarde kuilen waarin dokter Smagghe in de 19de eeuw echels kweekte (een echel is een bloedzuiger op zijn Kempisch). Ook bij natuurreservaat De Zegge lag in de 19de eeuw een kwekerij.

Eénmaal vastgehecht, brengen de bloedzuigers via hun speeksel bloedverdunners in je bloed, waardoor het bloed niet stolt en nog enige tijd blijft stromen. Ook nu nog worden medicinale bloedzuigers gebruikt: in de diergeneeskunde (bv. bij paarden met een ontsteking) maar ook bij de mens en dan vooral in de plastische chirurgie, ter bevordering van het herstel van een - wond. Hiervoor worden tegenwoordig meestal speciaal in Duitsland of Oost-Europa gekweekte medicinale bloedzuigers ingezet. Meestal gaat het dan wel om een ‘zustersoort’ van Hirudo medicinalis, namelijk H. verbana. Ook deze soort is al aangetroffen in Vlaanderen maar populaties zijn er van deze soort (nog) niet.

Afbeelding

Medicinale bloedzuiger: bovenzijde met typische tekening. (Foto: Jan Soors)

Waarnemingen

In Vlaanderen waren er tot 2019 geen betrouwbare waarnemingen van medicinale bloedzuigers. Tot er in 2019 een wel erg overtuigende foto van een exemplaar opdook in www.waarnemingen.be, afkomstig uit het Antwerpse havengebied. Hierop waren heel duidelijk de typische overlangse oranje strepen te zien en de groene centrale band. Een ander kenmerk is de geel-met-zwart gevlekte onderkant.

Bij inspectie nadien werden er moeiteloos een 17-tal exemplaren aangetroffen. De dieren komen immers gretig af op grote waterbewegingen, dus alleen al het betreden van het water was voldoende om hen aan te trekken. Zie ook dit filmpje van een zwemmende medicinale bloedzuiger dat toen gemaakt werd.

Sinds deze eerste waarneming in 2019 is de soort ook nog op enkele andere plekken waargenomen, zowel binnen als buiten het Antwerpse havengebied. De soort heeft een voorkeur voor matig voedselarme wateren met snel opwarmende oevers. Een andere voorwaarde is de aanwezigheid van slakken en amfibieën die het voedsel uitmaken van de jonge medicinale bloedzuigers. Of het helemaal noodzakelijk is dat er af en toe grote zoogdieren het water betreden zodat de volwassen bloedzuigers ook aan hun ‘trekken’ komen, is niet helemaal zeker. Mogelijk is een bloedmaaltijd vereist om tot voortplanting over te gaan, studies hebben alleszins uitgewezen dat een hoger lichaamsgewicht van de bloedzuiger gunstig is voor het voortplantingssucces.

Bedreigd en beschermd

De medicinale bloedzuiger is ook wat bescherming betreft een buitenbeentje: als enige wormachtige geniet hij bescherming en dat op meer dan één front. Hij is opgenomen in de habitatrichtlijn (bijlage V), wat concreet betekent dat EU lidstaten, indien nodig, maatregelen treffen om ervoor te zorgen dat het aan de natuur onttrekken en de exploitatie van deze soort niet ten koste gaat van hun behoud. Verder is de soort opgenomen in de Bern-conventie en de CITES-verordening. De medicinale bloedzuiger staat op de IUCN rode lijst van bedreigde diersoorten onder ‘Near Threatened’.
De soort wordt in Europa vooral bedreigd door habitatdestructie en versnippering.

Bloedzuigers en ‘bloed’zuigers

In België komen een 30-tal  soorten bloedzuigers voor, waarvan de medicinale bloedzuiger de grootste is. Ze hebben een wormachtig uiterlijk maar zijn in tegenstelling tot andere aquatische wormen eerder afgeplat en voorzien van een geringde structuur. Aan voor- en achterkant hebben ze een zuignap waarvan die aan het kopgedeelte meestal onopvallend en klein is. De bloedzuiger gebruikt deze zuignappen om zich voort te bewegen, zich te voeden en ook om zich vast te hechten. Met hun segmentringen kunnen ze bijtrek-bewegingen maken om zich zo voort te bewegen. De naam bloedzuiger is eigenlijk slecht gekozen want bijna alle inheemse soorten zuigen geen bloed maar voeden zich met ongewervelden zoals aquatische wormen (Oligochaeten), slakken en andere dieren met een week lichaam. Slechts een beperkt aantal soorten zuigt bloed bij vissen of vogels en enkel de medicinale bloedzuiger zuigt, als hij de kans krijgt, effectief bloed bij mensen!

Afbeelding

De medicinale bloedzuiger is onze grootste inheemse bloedzuiger en kan tot 15 cm lang worden (Foto: Kevin Scheers)

Tekst: Jan Soors, Kevin Scheers (INBO), Jan Bastiaens (Onroerend erfgoed) & Tim Vochten (Natuurpunt Antwerpen Noord & Kempen)