Dit was 2023 voor wilde planten
Het gaat niet goed met onze wilde flora. Zo’n 1 op 3 inheemse plantensoorten gaat achteruit of is bedreigd. In 2023 zagen we dit opnieuw in de praktijk. De effecten van klimaatverandering laten zich voelen: verschillende kwetsbare soorten lijden onder droogte en hitte, of zijn lokaal verdwenen als gevolg van zware zomeroverstromingen. Maar ook zuidelijke nieuwkomers vestigen zich voor het eerst. En nieuwe exotische soorten kwamen onder de aandacht die zich invasief gedragen in onze natuur. Intensieve zorg en herstelmaatregelen blijken écht nodig om onze kwetsbare plantensoorten en schitterende vegetaties te behouden en beschermen.
Klimaatverandering: nieuwkomers, maar vooral verliezers
De lente van 2023 begon met een opvallende klimaatnieuwkomer: in de Antwerpse haven werd een hyacintorchis of ‘reuzenorchis’ gevonden. Deze in het oog springende orchidee is in het Middellandse zeegebied geen zeldzame verschijning en breidt zich de laatste jaren over een spectaculaire afstand uit richting het noorden. Zo is dit het eerste exemplaar dat opduikt in Vlaanderen, na een eerdere vondst in Wallonië. Het ‘stofzaad’ is piepklein en kan met de wind over grote afstanden worden verspreid. Zachte, natte winters en hoge temperaturen in de zomer zorgen voor een gunstig klimaat voor deze zuiderling. Het lijkt een zekerheid dat er de komende jaren nog meer groeiplaatsen zullen opduiken.
Het veranderende klimaat zorgt momenteel helaas vooral voor verliezers. Alpien-boreale soorten zoals wolfsklauwen lijden sterk onder de verdwijning en degradatie van hun leefgebied. Door extreme droogtes en hittegolven krijgen ze nu een laatste duw over de rand. Maar ook meer algemene soorten zoals blauwe bosbes krijgen klappen. Bij het IZABEL-project (inzamelen zaden van de Belgische flora) bleek dat heel wat plantensoorten bijzonder gevoelig zijn voor hitte en droogte, en in periodes met extremen slecht zaden produceren en nakomelingen voortbrengen. Het late voorjaar van 2023 (vooral juni) was bijvoorbeeld zeer droog en leverde een zwakke zaadzetting op bij de meer vroegbloeiende orchideeën op de kalkgraslanden zoals groene nachtorchis en aangebrande orchis. Wanneer dit verschillende jaren op rij aanhoudt, komt het voortbestaan van de populaties in het gedrang. De natte zomer van 2023 zorgde dan weer voor een gunstige zaadzetting bij verschillende later bloeiende soorten, die in voorgaande droge (na)zomers een slechte zaadproductie kenden.
Op zoek naar bijzondere planten in de wegberm (foto: Annelies Jacobs)
Naar verwachting zal onder klimaatverandering zware regenval vaker en heviger voorkomen in onze streken, waardoor plotselinge overstromingen frequenter optreden. Zo vond in 2021 een extreme zomeroverstroming plaats, waarbij onder meer de Demervallei zwaar werd getroffen. Niet alleen de komgronden overstroomden, ook de delen hogerop tegen de valleiflanken, donken en laagveengebieden. Het werd in 2022 en 2023 duidelijk dat deze overstroming grote schade heeft toegebracht aan veel van de meest bedreigde soorten en vegetaties in de Demervallei, waar door natuurherstel vaak al decennia wordt gewerkt om ze er geleidelijk terug bovenop te helpen. Door de lange duur waarbij 10 dagen een recordpeil werd gemeten, stierven over grote oppervlaktes vegetaties bovengronds af. De laatste Vlaamse populatie harlekijnorchis viel terug van 122 naar 18 bloeiende exemplaren, en een andere herintroductiesite met deze soort verdween volledig. De enige groeiplaats rossig fonteinkruid in Vlaanderen is verdwenen onder zuurstofloze omstandigheden na toevoer van geëutrofieerd overstromingswater. Verschillende kleine relictpopulaties bevertjes zijn verdwenen, en ook soorten zoals tandjesgras, blauwe knoop, tormentil, hondsviooltje, steenanjer en moerasviooltje stierven massaal af. Een rampzalige gebeurtenis in de context van reeds kwetsbare vegetaties en kleine populaties. Het herstel van een natuurlijker valleisysteem, inclusief de bovenlopen, met voldoende sponswerking en ruimtelijke spreiding van overstromingen, zal nodig zijn om te voorkomen dat dergelijke diepe en langdurige zomeroverstromingen zich te vaak zullen voordoen. Enerzijds is het nodig om bij toekomstgericht beheer en de inrichting van waterlopen onze beken en rivieren de nodige ruimte te geven en voldoende overstromingszones te voorzien, maar anderzijds moet bijzonder worden opgelet om de meest kwetsbare en waardevolle vegetaties te sparen van overstroming met (te) voedselrijk en vervuild water.
Venen als sponzen van de natuur
Venen houden het water vast, en kunnen zo in periodes met veel neerslag helpen om overstromingen tegen te gaan. Ze vormen bovendien een enorm reservoir om koolstof op te slaan, onder één cruciale voorwaarde: het veen moet nat blijven. Uit onderzoek blijkt dat heel wat Vlaamse veengebieden vandaag zwaar lijden onder verdroging. Ze zijn dooraderd met grachten en andere drainerende stelsels, en een groot deel van onze veengebieden zijn niet genoeg beschermd. Omwille van hun cruciale rol in het water-, klimaat- en natuurbeleid, moet daarom worden gewerkt aan hydrologisch herstel. In 2023 bracht Natuurpunt de wetenschappelijke, beheer- en beleidsaspecten van veenlandherstel en -behoud onder de aandacht, door te pleiten voor een Vlaamse veenstrategie én aan de Universiteit Antwerpen het grootste Europese veensymposium ooit te organiseren (herbekijk hier).
Invasieve exoten: aanpak is nodig
Tegenwoordig telt de lijst van in het wild voorkomende planten in België meer exoten, dan soorten die van nature in ons land voorkomen. Via allerlei wegen komen planten buiten hun natuurlijke verspreidingsgebied in onze streken terecht. Een klein deel van deze soorten vertoont een invasief karakter met negatieve gevolgen voor natuurlijke vegetaties. In 2023 werd op de oevers van een zijarm van de Leie nabij Gent wilde rijst gevonden. Deze grassoort wordt in Azië als voedselgewas geteeld, en werd in verschillende werelddelen per ongeluk in de natuur geïntroduceerd, waar ze zich invasief gedraagt. De plant neemt ook bij ons zeer dominant grote oppervlaktes op de luwe delen van de oevers in en verdringt gevarieerde en bloemrijke ruigtes die belangrijk zijn voor insecten. Het is cruciaal dat de waterloopbeheerders snel ingrijpen, op een punt dat het nog kan, en deze invasieve soort zich nog niet over de hele Leie verspreid heeft. Ook op verschillende andere plaatsen in Vlaanderen, zoals in de kustduinen, zorgen invasieve exotische soorten voor ernstige problemen. Een groot deel van de duinen is de afgelopen decennia volgebouwd waardoor er slechts kleine gefragmenteerde delen resteren. Exotische soorten zoals mahonie, rimpelroos, boksdoorn, cotoneasters en vele andere struikachtigen verwilderen uit tuinen en overwoekeren de kwetsbare duinnatuur. Op sommige plaatsen nemen ze oppervlaktes van meer dan 1 hectare in! Zo dreigen we tientallen plant- en diersoorten te verliezen die alleen en typisch voorkomen in onze duingebieden. Daarom werd LIFE DUNIAS, een grootschalig natuurherstelproject opgestart om de duingebieden weer zuurstof te geven en langs de volledige Vlaamse kuststrook vrij te maken van struikachtige invasieve uitheemse planten.
Wilde rijst in de Leievallei (foto: Indra Jacobs)
Enkele bijzondere vondsten
In 2023 werden ook een aantal waardevolle vondsten gedaan van inheemse plantensoorten, dankzij het scherp oog en het gericht in kaart brengen door plantenwaarnemers en in het bijzonder florakarteerders van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek. In Oost-Vlaanderen werd in het voorjaar 2023 op meerdere plaatsen spits havikskruid gevonden, zoals in de omgeving van Zottegem en Erpe-Mere. In het Meetjesland werd ook een nieuwe groeiplaats van beursjesganzevoet ontdekt. In West-Vlaanderen werden kruipend moerasscherm en kustzegge op verschillende nieuwe locaties gevonden, en in de duinen van de Westhoek werd galigaan herontdekt. Enkele bijzondere vondsten in het zuiden van het land waren onder meer knarkruid in een stenige wegkant aan Lavaux-Sainte-Anne, en een nieuwe locatie met wilde ridderspoor in een akker nabij Rochefort. Dit bewijst dat door gericht te zoeken en uit te kijken, er met de nodige inspanningen nog meer onontdekte of vergeten groeiplaatsen van zeldzame of bedreigde soorten kunnen worden teruggevonden, die zo opnieuw aandacht en verdere bescherming kunnen krijgen.
Herstel van populaties en hun leefgebied
Het blijft zeer belangrijk om voldoende aandacht te besteden en zorg te dragen voor de laatste overblijvende, en vaak kwetsbare groeiplaatsen van tal van plantensoorten. Om kleine populaties niet ‘opgesloten’ en kwetsbaar te laten op één plaats en bestendig te maken naar de toekomst toe, moet niet alleen worden gewerkt aan het behoud en herstel van bestaande groeiplaatsen en vegetaties, maar ook aan de kwaliteit van de landschapsmatrix waarin ze zich bevinden. Zo kunnen bedreigde populaties opnieuw uit een dal klimmen, en hersteld geschikt leefgebied koloniseren. In 2023 ging daarom het nieuw natuurinrichtingsproject LIFE HARWIN, of voluit HAbitat Restoration WIngevalley van start, waarbinnen wordt gewerkt aan het herstel van verschillende habitattypes, en het gericht herstel van meer dan 20 bedreigde plantensoorten in de regio, waaronder zaagblad, betonie, blauwe knoop, kleine valeriaan, parnassia, kleine schorseneer, klokjesgentiaan, borstelkrans, zwartblauwe rapunzel, rozenkransje, kleine tijm, karwijselie, harlekijn en andere. Dit wordt hopelijk een voorbeeldproject dat ook andere regio’s in Vlaanderen en daarbuiten kan inspireren.
Onbekend is onbemind: koester absoluut de wilde planten in je buurt, hoe alledaags ze soms ook lijken. Zo blijkt onder meer de paardenbloem die in je tuin groeit dé topplant voor wilde bijen, samen met ook bramen, akkerdistel, knoopkruid, jakobskruiskruid, ... Met de lente voor de deur kijken we in deze periode de plantjes uit de grond. Wil je meer weten over onze wilde planten? Lees het nieuwe boek ‘De wilde planten van België’, en hou ook onze nieuwsbrieven en website www.waarnemingen.be in de gaten.
Tekst: Annelies Jacobs (Natuurpunt Studie)
Ontvang nieuws over onze natuur en activiteiten rechtstreeks in je mailbox.
Abonneer je op onze nieuwsbrief