Afbeelding
Verborgen parel aan de rand van de Vlaamse Ardennen
De gemeente Sint-Lievens-Houtem profileert zich terecht als de groene springplank naar de Vlaamse Ardennen. Naast het gekende Cotthembos herbergt ze heel wat natuurpareltjes. Tijdens de ruilverkaveling van enkele jaren geleden ging veel aandacht naar uitbreiding en inrichting ervan. Zo kwam de Smoorbeekvallei in de kijker van de lokale Natuurpunt afdeling Natuurpunt Houtem…
Situering
De Smoorbeekvallei vindt zijn oorsprong op de Balei in Sint-Lievens-Houtem. Dit is de eerste heuvelrug die de grens vormt tussen de vlakkere Scheldevallei en de heuvelachtige Vlaamse Ardennen. Van daar af stroomt de Smoorbeek als een klein beekje verder ten zuiden van Vlierzele en door Zonnegem. Nabij Ottergem vervoegt de Smoorbeek zich bij de Molenbeek om tenslotte op grondgebied van Wichelen in de Schelde uit te monden.
Figuur 1: Situering Smoorbeekvallei
Landschap en inrichting
Het landschap in en rond de Smoorbeekvallei bestaat uit grote en kleine bosgebieden, afgewisseld met open akkers en weilanden die vaak omsloten zijn door knotwilgen of eeuwenoude populieren.
De geologische opbouw van dit gebied bestaat uit kleiige en zandige zee-afzettingen uit het Tertiair (van 65 tot 2.5 miljoen jaar geleden). Bij een rustige zee werden kleien afgezet en zanden bij een iets woeligere zee. Bij hevige erosie door bijvoorbeeld sterke stromingen of golfslag op een strand werden dan weer keien afgezet. Tijdens de ijstijden -zo’n 2.5 miljoen tot 10000 jaar geleden- werd het Tertiaire materiaal met een vruchtbare leemlaag afgedekt. In deze periode veranderde het nu kleine smoorbeekje bij momenten in een woeste, snelstromende rivier die een diepe vallei in het landschap insneed. Hierdoor kwamen de onderliggende Tertiaire lagen op bepaalde plaatsen in de vallei aan de oppervlakte.
Dit geologisch verhaal heeft de menselijke ingebruikname van het landschap sinds de Middeleeuwen sterk bepaald. In de laaggelegen natte en kleiige zone langs de Smoorbeek vinden we drassige meersen en moerasbossen. Waar de klei in de vallei ondiep zit of zelfs dagzoomt, werd deze op tal van plaatsen ontgonnen of uitgebriekt voor naburige steenbakkerijen. Sommige meersen in het dal van de Smoorbeekvallei werden destijds als extensieve graslanden in gebruik genomen maar de drassigste valleigronden werden bebost. Op de hoger gelegen valleiwanden bleef de leemlaag stand houden. Deze vruchtbare bodems werden in gebruik genomen als grote open akkers. 
Figuur 2: De kleiige valleibodem zorgt voor een goede waterhuishouding. De vele poelen houden zelfs tijdens grote zomerdroogte meestal water.
Oud kaartmateriaal zoals de Ferrariskaart uit 1771 toont aan dat dit gebied tijdens de laatste honderden jaren weinig grote veranderingen ondergaan heeft. Deze landschappelijke structuur vinden we terug in het gemeentelijk ruimtelijk structuurplan waar de Smoorbeekvallei als beekvallei met zijn samenhangende bosstructuren als wenselijke landschappelijke structuur naar voor komt.
Figuur 3: De Ferrariskaart (1771-1778) toont aan dat dit landschap vrij intact gebleven is.
Dezelfde visie werd overgenomen in de grootschalige ruilverkaveling die in 2016 afgerond werd. Naast grootschalige landbouwstructuurverbeteringswerken ging binnen deze ruilverkaveling veel aandacht uit naar landschapszorg en natuurinrichting. Voor de Smoorbeekvallei betekende dit de aanplant van extra knotwilgen en houtkanten, heraanleg van poelen, de aanplant van nieuwe bossen, de aanplant van bosranden bij bestaande bossen en finaal de overdracht van vele waardevolle graslanden, ruigtes en bossen naar de gemeentelijke overheid.
Samenwerkingsovereenkomst tussen Natuurpunt Houtem en de gemeente Sint-Lievens-Houtem
Om de natuurwaarde van al deze terreinen op peil te houden of verder te laten ontwikkelen, is een specifiek en aangepast beheer essentieel. Natuurpunt Houtem bood de gemeente Sint-Lievens-Houtem hulp aan om de natuurdoelstellingen uit het ruilverkavelingsplan binnen de Smoorbeekvallei maximaal te kunnen verwezenlijken.
Figuur 4: Voorbeeld van een sterk verruigd grasland wegens uitblijven aangepast beheer. Bramen, netels en distels domineren en een dikke strooisellaag voorkomt de kieming van bloemenrijke kruiden.
Na overleg werd in 2018 een eerste beheerovereenkomst afgesloten tussen Natuurpunt Houtem en de gemeente Sint-Lievens-Houtem voor een aantal percelen in eigendom van de gemeente nabij Morelgem en Zonnegem. Natuurpunt Houtem verkreeg hiermee enkele bijzonder waardevolle graslandpercelen in handen voor de komende decennia. Met een intensief maaibeheer in Zonnegem en een maai-graasbeheer in Morelgem werd de verruiging tegengegaan. In enkele jaren tijd evolueerden de graslanden van ruig grasland naar prachtig bloemenrijk grasland. Soorten als echte koekoeksbloem, scherpe boterbloem, kruipend zenegroen, moerasspirea, pinksterbloem, veldbies, knoopkruid, grote kattenstaart komen er uitbundig voor. Ook de faunistische kwaliteit bleef niet achter. Zo telde een medewerker op één ogenblik 13 verschillende soorten dagvlinders met oa. bont, bruin en oranje zandoogje, kleine vuurvlinder, oranje luzernevlinder, bruin blauwtje,… samen op een perceel van 1,5 ha nabij Morelgem.
Figuur 5: Bloemenrijk grasland verkregen na 3 jaar maai-graas beheer.
In het voorjaar ‘21 werd een nieuwe beheerovereenkomst tussen Natuurpunt Houtem en de gemeente Sint-Lievens-Houtem afgesloten voor een 7-tal hectare jonge bosaanplant tussen Morelgem en Zonnegem. Deze percelen werden tijdens de ruilverkaveling aangeplant en bestaan nu uit eerder monotone rijen van identieke eiken, elzen, hazelaar,… Een eerste uitdunning is noodzakelijk om hier een mooi, gestructureerd en divers bos van te maken.
Figuur 6: Het mooie jonge Baleibos
Ten slotte kocht Natuurpunt Houtem in het najaar ’21 Het Baleibos, een 2,5 hectare groot jong bos. Het bos ligt op de helling van de Balei en is via 't Rot bereikbaar. De vorige eigenaar wou zijn levenswerk liefst aan Natuurpunt verkopen om zeker te zijn dat het zijn Baleibos voor eeuwig natuur zou blijven.
Op weg naar erkenning als natuurgebied
Ondertussen werd ook een dossier ingediend om de Smoorbeekvallei als natuurgebied te laten erkennen bij het Vlaams Agentschap voor Natuur en Bos. Het is een nieuwe stap in de ontwikkeling van het natuurgebied De Smoorbeekvallei. Op termijn hopen we met Natuurpunt Houtem onze werking in de vallei nog verder uit te breiden zodat Sint-Lievens-Houtem er naast Cotthembos een tweede kwalitatief waardevol natuurgebied bij krijgt, namelijk de Smoorbeekvallei.
Figuur 7: Naast een enthousiaste ploeg van vrijwilligers en de deskundigheid van de werkploeg van Natuurpunt kan ook op de immer hongerige Raf en Hector gerekend worden voor het graslandbeheer.
Tekst: Erwin Declercq - Natuurpunt Houtem
Fotografie: Erwin Declercq en Filip De Vos – Natuurpunt Houtem