Lichtgevende fosforwormen en het dwaallichtjesmysterie van Hertberg

Wormen zijn - ondanks de belangrijke ecologische rol die ze vervullen - vrij slecht onderzocht in België. Nochtans worden er de laatste jaren met enige regelmaat nieuwe soorten gevonden, meestal gaat het dan om aquatische wormen, vaak om exoten. Zo vonden Yara en Erica Herremans eind 2020 's avonds op de composthoop een zwak fluorescerend groen lichtpuntje dat deed denken aan een glimworm: de zeer zeldzame fosforworm. 

De fosforworm Microscolex phosphoreus is een lichtgevende wormensoort die nog maar enkele malen in ons land werd aangetroffen. Eerder vorig jaar werd de soort ook al gevonden op een nog te ontwikkelen industrieterrein in Zwijnaarde. Maar ook eerder deze eeuw werd de soort twee keer vastgesteld: op een landbouwperceel nabij het Vloethemveld in Zedelgem (2011) en in een permacultuurtuin in Anzegem (2014). In Nederland werd de soort voor het eerst geregistreerd in 2018.

Waarschijnlijk uit Argentinië

De fosforworm lijkt goed op een regenworm, maar behoort tot de Acanthodrilidae, en is de enige vertegenwoordiger van deze familie in ons land. De soort is waarschijnlijk afkomstig uit Argentinië, maar heeft zich door de plantenhandel de laatste eeuwen over de wereld verspreid. Ze vestigt zich vooral in subtropische en gematigde klimaatzones en is al in veel Europese landen aangetroffen. In Europa wordt ze vaak (maar niet uitsluitend) langs de kust gevonden, niet zelden in sterk door de mens beïnvloede gebieden, zoals tuinen, steden en serres. In Groot-Brittannië kan de fosforworm lokaal zelfs een plaag vormen op golfterreinen.

De dieren kunnen - ook op klaarlichte dag en wanneer ze hun fluolichtje hebben uitgezet- eenvoudig gedetermineerd worden op basis van de plek van het zadel, de verdikking in het lichaam dat de geslachtsorganen bevat. Het zadel bevindt zich immers bij deze soort vanaf segment 13 terwijl dat bij regenwormen veel verder naar achter begint (vanaf segment 19 of (veel) verder).

Afbeelding

Fosforworm van Zwijnaarde onder de microscoop (foto: Jan Soors)

Bioluminescentie

Het verschijnsel dat dieren licht kunnen geven, wordt ook wel bioluminescentie genoemd. De meeste lichtgevende dieren leven in de oceanen, vooral in de diepzee. Van de landdieren zijn de glimwormen en vuurvliegjes het meest bekend. Ondanks deze erg verwarrende namen zijn deze twee laatste allebei géén wormen of vliegjes maar kevers. Daarnaast zijn er duizend- en miljoenpoten, springstaarten, larven van muggen, slakken en dus ook wormen die licht geven. Van de fosforworm is bekend dat ze bij verstoring lichtgevend slijm uitstoten uit hun mond, anus of huid. Mogelijk is dit een afweerreactie tegen predatoren.

De dwaallichtjes van Hertberg

Er is echter nog een andere bioluminescente wormensoort van ons land bekend en dat is een mooi verhaal. Bij Natuurpunt Grote Nete was er al jarenlang een mysterieuze attractie op nachtwandelingen in het gemengde bosgebied Hertberg (Herselt). Bij het gidsen van nachtwandelingen in het gebied passeerde men door een modderige, met een dik bladerdek gevulde holle weg die lokaal de ‘waterstraat’ wordt genoemd. Hier werd regelmatig een zeer eigenaardig fenomeen waargenomen: de bodem lichtte onder hun voeten op! Bij het verder wandelen, doofde het licht spontaan uit om bij de volgende stap opnieuw op te lichten. Wanneer de modder met bladeren wat werd omgewoeld, kwam een schittering van allemaal kleine fonkelende lichtjes tevoorschijn. Men kon echter niet onmiddellijk iets ontdekken dat dit schijnsel veroorzaakte. Wandelaars stonden niet zelden met gapende mond dit spektakel te aanschouwen. Sommigen waren zeer gefascineerd, terwijl anderen rillingen over hun rug voelden lopen. Spookverhalen waren immers niet ver weg.

Sinds enige tijd weten we dat het gaat om draad-dunne, 1 cm lange, lichtgevende potwormen (Enchytraeidae). Vreemd genoeg bleek het na het voorleggen aan de Duitse expert Rüdiger Schmelz om een vrij banale soort Mesenchytraeus sanguineum te gaan waarvan het nog niet bekend was dat hij bioluminescentie kon vertonen. De bioluminescentie zou mogelijk ook te maken kunnen hebben met het feit dat er parasieten/commensalen (Sporozoa: sporenvormende eencelligen) talrijk aanwezig waren in het lichaam van de wormen en het is niet ondenkbaar dat zij voor de bioluminescente slijmuitscheiding konden zorgen.

Afbeelding

Microscopisch beeld van de biolumenescente potworm Mesenchytraeus sanguineus met parasitaire/commensale Sporozoa te zien als bolletjes in het lichaamsvocht.

Op deze manier is het mysterie van Hertberg van de baan. Eindelijk kennen we de oorzaak van de lichtende holle weg: potwormpjes.

Oproep

We willen graag weten of deze interessante wormen nog op nog meer plaatsen in België voorkomen. Kijk bv. in deze donkere en vochtige periode eens rond in de tuin en vooral in de buurt van de composthoop naar zwak groenig licht. Waarnemingen met een voldoende goede foto kan je melden op www.waarnemingen.be. Bij foto’s van (regen)wormen zorg je ervoor dat vooral de plek van het verdikte zadel goed zichtbaar is: om dat te realiseren moet je alle segmentovergangen van kop tot aan het zadel in beeld brengen. Bij luminescentie komend van natte modder zonder dat je meteen een worm ziet, kan je dat voorlopig best invoeren als ‘potworm onbekend’. Succes!

Tekst: Jan Soors en Raphaël De Cock (Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek), Marc Herremans (Natuurpunt Studie), Rüdiger Schmelz, Koen Lock (Universiteit Gent), Natuurpunt Grote Nete, Jolien Bracke & Hans Wandeler

Foto’s: Marc Herremans, Jan Soors