Dit was 2023 voor de vlinders

Een vlinderjaar met een late en vooral zwakke start

Normale jaren lijken niet meer te bestaan, en ook 2023 was absoluut geen gewoon jaar. Van steeds vroeger beginnende lentes was vorig jaar weinig te merken. Gewoonlijk start het vlinderjaar met een aantal mooie lentedagen in de maand maart. Die waren in 2023 op de vingers van 1 hand te tellen. Ook april bracht niet veel beterschap en in mei kwamen de vlinderaantallen ook al niet zo op gang. De soorten die wél actief waren, verschenen duidelijk later dan gewoonlijk; bij veel soorten liep die vertraging op tot twee weken. Bij algemene soorten zoals gehakkelde aurelia of groot koolwitje was van een mooie voorjaarsgeneratie geen sprake. Dat gold zowel voor dag- als nachtvlinders.

Met meer dan 180 deelnemers op de Vlinderstudiedag op 25 maart 2023 in Lier leek het jaar voor de vlinderliefhebbers alvast beter te starten dan voor de vlinders zelf….

Dagvlinders populair in campagne Insectenzomer

In juni en juli was er gelukkig wel wat mooi vlinderweer. Goed nieuws voor de splinternieuwe campagne ‘Insectenzomer van Natuurpunt’: een zomercampagne rond insecten die van 1 juni tot 31 augustus liep. Uit deze campagne, die de Grote Vlindertelling opvolgt, blijkt nog maar eens hoe populair (dag)vlinders zijn. In de top tien van de meest gemelde soorten vinden we 5 dagvlinders, waaronder klein koolwitje en atalanta in de top 3, en 1 nachtvlinder, de gamma-uil. Eind juni waren de aantallen van enkele kleine nachtvlinders, zoals de groene eikenbladroller, dan weer opmerkelijk hoog. 

Opvallend was de talrijkheid van citroenvlinder gedurende enkele dagen begin juli en opnieuw begin augustus. Deze wijdverbreide soort overwintert als volwassen vlinder, maar houdt in de zomer soms ook een rustpauze. Deze was echter veel langer dan normaal voor de soort. Een eenduidige verklaring voor de twee opmerkelijke zomerpieken is er niet. Zijn die citroenvlinders half augustus in winterrust gegaan (terwijl eind augustus nog een aantal warme dagen had)? Ook in Nederland blijkt er wat aan de hand met de fenologie van deze soort: daar werden rupsen aangetroffen in september, wat bij deze soort hoogst abnormaal is.

Waar de vlinderpiek in normale jaren in juli valt, kwam de periode met de hoogste vlinderaantallen dit jaar pas tegen het einde van de zomer. Sommige soorten, zoals het hooibeestje, vlogen toen zelfs in ongewoon hoge dichtheden. Ook de maand september was warm en droog. Daardoor konden sommige vlinders hun jaar nog een beetje goedmaken. Voor het landkaartje, dat al jaren in een sukkelstraatje zit, was de derde generatie de grootste van het jaar. Opmerkelijk voor een soort die nog niet zo lang geleden slechts twee generaties per jaar had!

Weer een najaar met trekvlinders

Voor een aantal bekende en zeer algemene  trekvlinders zoals de distelvlinder of de gamma-uil was 2023 zeker geen topjaar. Maar bij enkele andere soorten, die vroeger als ware zeldzaamheden bekend stonden, werden records gebroken. De zuidelijke grasuil heeft al enkele goede jaren op een rij achter de rug, en de aantallen in Vlaanderen blijven in stijgende lijn. In een serie van 7 vlindervallen die op een septembernacht langs de Maas werden opgesteld, werden in totaal 121 zuidelijke grasuilen geteld. Ook voor de windepijlstaart, een spectaculaire soort, was 2023 een boerenjaar. Her en der doken ook soorten op die normaal zelden of nooit bij ons gezien worden, zoals de zuidelijke koperuil. Aan de kust werd in oktober voor de eerste maal de micro-nachtvlinder Musotima nitidalis (zonder Nederlandse naam) gezien, zowel in De Panne als in Wenduine. Deze vlinder is afkomstig uit Australië en Nieuw-Zeeland, maar al jaren ingeburgerd in Zuid-Engeland. Wellicht kan de soort zich van daaruit verder verspreiden. 

Hoop voor bedreigde vlinders?

Veel van de zeldzamere grasland- en heidevlinders doen het al jaren slecht, zo blijkt ook uit de Rode Lijst dagvlinders uit 2021. Het is dan ook bemoedigend dat een aantal van die bedreigde soorten het weer wat beter lijken te doen. Na enkele desastreuze jaren in de periode 2018-2021 kende de kommavlinder, een typische soort van droge heide, weer een goed jaar in 2022 en ook 2023 was bovengemiddeld goed. Nog beter nieuws voor de bruine eikenpage: die werd niet alleen in vrij hoge aantallen gezien op de gekende vliegplaatsen, maar wist zich bovendien lokaal uit te breiden. Zo werden nieuwe populaties aangetroffen in de Langdonken in Herselt en in de Hoge Rielen in Kasterlee. Hopelijk kunnen die zich daar ook duurzaam handhaven. Voor andere Rode Lijst-soorten was 2023 dan weer een zwak (bijv. heivlinder) tot gemiddeld (bijv. veldparelmoervlinder) jaar. Ook het gentiaanblauwtje staat er niet goed voor...

Nieuwe Rode Lijst nachtvlinders

In het voorjaar van 2023 werd voor het eerst een Rode Lijst voor nachtvlinders gepubliceerd. Het gaat om een analyse van de 717 soorten macro-nachtvlinders die in Vlaanderen als standvlinder bekend zijn. Voor de meer dan 1000 soorten micro-nachtvlinders is het echter nog wachten op zo’n Rode Lijst… Van de macro-nachtvlinders is slechts 55% momenteel niet in gevaar: de rest is in min of meerdere mate bedreigd. 5% van de soorten is al uitgestorven. 

Zoals dat altijd gaat, is zo’n Rode Lijst intussen op enkele punten reeds gedateerd. Van de Ernstig Bedreigde poelruitspanner werd in 2023 geen enkel exemplaar meer waargenomen, ondanks zoektochten. Wellicht hoort die intussen thuis in de categorie ‘Regionaal uitgestorven’. Anderzijds was er de waarneming van de malvabandspanner, een najaarssoort die al decennia niet meer in Vlaanderen was gezien en als Regionaal uitgestorven staat genoteerd. Eén exemplaar werd in oktober gefotografeerd bij Oudenaarde. Of die van een lokale populatie afkomstig was, zal nog moeten blijken. 

Bijzondere waarnemingen

Elk jaar duiken er wel bijzondere vlinders op. In een aantal gevallen zien we de trend van de afgelopen jaren zich verder doorzet. Ook in 2023 waren er opmerkelijk veel waarnemingen van kleine weerschijnvlinder in Vlaanderen. Nachtvlinders zoals blauw weeskind, groene geelvleugeluil en zwartvlekspikkelspanner zetten hun opmars in Vlaanderen door, de ene al wat sneller dan de andere. 

Daarnaast zijn er ook enkele totaal onverwachte waarnemingen. Een rotsvlinder dook op in Knokke-Heist; deze soort leeft op rotsachtige hellingen in Wallonië. In Lokeren werd dan weer een bosrandparelmoervlinder gefotografeerd; deze soort is al decennia geleden uitgestorven in Vlaanderen en wordt heel af en toe als zwerver waargenomen. 

Tekst: Wim Veraghtert (Natuurpunt Studie)