LIFE Nardus & Limosa

Nardus stricta, borstelgras, heischrale graslanden: een sterk bedreigd habitattype, dat vooral op de arme gronden in de Kempen nog te vinden is. Limosa limosa, grutto, weidevogels: een groep van vogels die de voorbije decennia sterk zijn achteruitgegaan. Ooit waren de twee onlosmakelijk met elkaar verbonden. In het huidige landschap, met intiensief landgebruik en versnippering, lijken de twee echter met elkaar te conflicteren en wordt er steeds voor één van beiden gekozen. In LIFE Nardus & Limosa zullen we proberen de heischrale graslanden en de weidevogels opnieuw te herenigen. Van 'Nardus OF Limosa' naar 'Nardus EN Limosa'.

LIFE Nardus & Limosa is een samenwerking van zeven projectpartners. Gedurende zes jaar bundelen ze hun krachten om de doelen van het project te bereiken. Iedere partner heeft zijn eigen taak binnen het project.

Natuurpunt coördineert het project en zorgt samen met ANB (Agentschap voor Natuur en Bos), Stichting Brabants Landschap en Stad Turnhout voor uitvoering op het terrein. Zij gaan aan de slag in enkele van hun eigen gebieden om de natuur een flinke duw in de rug te geven. Ze worden bijgestaan door het ForNaLab (Labo voor Bos en Natuur) van de Universiteit Gent en Stichting Bargerveen, die het wetenschappelijke luik op zich nemen. Ze begeleiden de herstelwerken en voeren wetenschappelijk onderzoek uit.  Eurosite staat in voor netwerking met andere experts in weidevogel- en graslandbeheer in Europa.

Dit project wordt gefinancierd door het LIFE programma van de Europese Commissie en het Agentschap Natuur en Bos. 

Het Europese LIFE-fonds financiert projecten in het Natura 2000-netwerk van beschermde natuurgebieden in Europa. Dankzij de Europese steun kunnen de zeven partners samen aan de slag voor grootschalige natuurinrichtingen.

1. Ecologisch herstel en kwaliteitsverbetering van 445 ha soortenrijke habitats: 

• Heischraal grasland (6230): 255 ha
• Landduinen (2310/2330): 151 ha
• Vochtige heide (4010): 39 ha

2. Wetenschappelijk onderzoek naar natuurhersteltechnieken:

• Effect van uitmijntechnieken op de bodemnutriënten: Universiteit Gent begeleidt het uitmijnbeheer en vergelijkt verschillende technieken en hun effect op nutriënten. De studies zijn relevant voor uitmijnbeheer in andere gebieden. 
• Effect van uitmijntechnieken op bodemfauna: Stichting Bargerveen onderzoekt het effect van de uitmijntechnieken op bodemfauna. De bodemfauna is van belang voor de weidevogels. 
• Ontwikkelen van uitmijnmethodes voor herstel van heischraal grasland zonder de broedende weidevogels in gedrang te brengen: het herstel van graslanden in broedgebied van weidevogels heeft enkele complicaties die we proberen omzeilen met aangepaste uitmijntechnieken. Lees meer onder de titel 'Beheerdilemma'. 

3. Verbeteren van de waterberging in het Turnhouts Vennengebied om overstromingen in de stad Turnhout in de toekomst te vermijden. Aan de hand van een studie wordt bepaald welke vernattingsmaatregelen kunnen worden genomen in de drainagegrachten zonder naburige grondeigenaars te benadelen. De meest effectieve maatregelen worden uitgevoerd op het terrein. 

4. Verbetering van de toegankelijkheid in het Turnhouts Vennengebied door aanleg een nieuwe wandelroute en het uitbouwen van bezoekerscentrum Klein Engelandhoeve. 

Het projectgebied bevat vijf verschillende deelgebieden, gelegen in de Kempen aan beide kanten van de grens. 

Het project focust op deze habitats: 

De graslanden in de regio zijn een belangrijk bolwerk voor allerlei weidevogels. Het zijn als het ware snelwegparkings voor vogels die passeren tijdens de trek, waar ze neerstrijken om te rusten en te eten. Regenwulpen, bosruiters, kemphanen en vele andere houden er ieder jaar hun tussenstop om daarna weer door te reizen naar hun broedgebied. Andere vogels vliegen niet meer verder en blijven de hele zomer hier om een partner te zoeken en te broeden. De grutto, de kievit en de wulp zijn hier belangrijke broedvogels. 

Helaas gaan weidevogels in heel Europa sterk achteruit, door verdwijnen van geschikt broedgebied. Omzetting naar intensieve landbouw, bosaanplanten en bebouwing hebben het weidevogellandschap sterk versnipperd. Weidevogels hebben nood aan aaneengesloten open vlaktes om goed te kunnen broeden. De zeldzame overgebleven geschikte gebieden zijn dus cruciaal voor hun behoud. 

In dit project wordt gefocust op het herstel van een zeldzaam type bloemrijke graslanden. Het gaat om de zogenaamde ‘heischrale graslanden’. Dit type graslanden kwam lang geleden veel voor in het Kempense landschap. Daar is echter nog zeer weinig van overgebleven met in heel Europa nog maar enkele fragmenten. Deze unieke natuur kan hersteld worden door de techniek van uitmijnen toe te passen.

De hoofdreden voor het verdwijnen van de bloemrijke graslanden is (over)bemesting. Deze zorgt voor een overaanbod aan voedingsstoffen in de bodem, zoals fosfaat, stikstof, kalium en andere stoffen. Hiervan profiteren maar enkele competitieve planten, voornamelijk grassen. Deze planten worden heel erg productief en vormen een dichte vegetatie waartussen andere, minder competitieve planten, geen kans meer krijgen om er te groeien. Het resultaat is een productief, maar zeer soortenarm grasland, vaak met niet veel meer dan één grassoort. De zeldzame soorten van voedselarme graslanden worden teruggedrongen tot de bermen, voor zover die nog intact zijn.

Verschraling door maaien en afvoeren

Om de biodiversiteit te herstellen moet het te veel aan voedingsstoffen dus uit de bodem worden verwijderd. Dit heet verschraling. Dit kan met behulp van de aanwezige vegetatie. Planten onttrekken voedingsstoffen uit de bodem wanneer ze groeien. Door ze regelmatig te maaien en het maaisel af te voeren, worden de opgenomen voedingsstoffen uit het grasland verwijderd. Op deze manier wordt het grasland geleidelijk voedselarmer en soortenrijker. 

De bovengenoemde techniek van maaien en afvoeren stuit echter op een grens. Sommige voedingsstoffen geraken eerder uitgeput dan anderen. Gewoonlijk zijn het fosfaten die in de grootste overmaat aanwezig zijn in bemeste graslanden en dus het moeilijkst te verwijderen zijn. Als er een tekort aan andere voedingsstoffen ontstaat, neemt de groei van de planten sterk af. Hierdoor gaat het verwijderen van de fosfaten die nog wel aanwezig zijn veel trager en kan volledig herstel van de bodem enorm lang duren. 

Voedingsstoffen toevoegen om voedingsstoffen te verwijderen

Om bovenstaande beperking op te lossen, bestaat een beheertechniek die op het eerste gezicht contradictorisch is: uitmijnen van fosfaat. Bij deze techniek worden voedingsstoffen toegevoegd  aan het grasland, iets dat bij natuurbeheer gewoonlijk ten stelligste wordt vermeden. Deze uitmijnstoffen bevatten de voedingsstoffen die zijn uitgeput. Op deze manier kan de productie van de vegetatie hoog blijven en worden de overgebleven fosfaten aan een hoger tempo verwijderd. Tijdens het proces van het uitmijnen is het grasland dus in een tijdelijke soortenarme toestand, maar de doelen kunnen veel sneller worden bereikt. Zo kan heischraal grasland op een haalbare termijn worden hersteld. Onderstaand schema geeft de verschillen tussen maaibeheer en uitmijnbeheer weer. 

Uitmijnen is in essentie een landbouwkundige techniek, maar er zijn een aantal fundamentele factoren waarin het verschilt met bemesting in de landbouw. Dit is logisch aangezien de doelen volledig verschillend zijn. Onderstaande vijf elementen onderscheiden een goed uitmijnbeheer van een landbouwbeheer. 

1. Wetenschappelijke begeleiding

ForNaLab (Forest & Nature Lab) van Universiteit Gent volgt het uitmijnen in dit project van dichtbij op. Deze onderzoeksgroep is een autoriteit op vlak van uitmijnen. Er worden regelmatig bodem- en vegetatiestalen genomen. Deze stalen worden geanalyseerd om exact te weten hoeveel Voedingsstoffen er aanwezig zijn in de bodem en hoeveel er afgevoerd worden via de vegetatie. Op basis van de analyses kunnen ze exact berekenen hoeveel en welke uitmijnstoffen moeten worden toegevoegd en kunnen ze het proces bijsturen wanneer dat nodig is. 

2. Samenstelling van de uitmijnstoffen

De juiste samenstelling van de uitmijnstoffen wordt nauwkeurig berekend, zodat enkel het nodige wordt toegevoegd. Er worden nooit voedingsstoffen toegevoegd die nog genoeg (te veel) in de bodem aanwezig zijn. Uitmijnstoffen bevatten dus nooit fosfaten, aangezien dat net de voedingsstof is die verwijderd moet worden. Dit in tegenstelling tot een klassieke bemesting, waarbij gewoonlijk steeds fosfaten worden toegevoegd, ook al zijn deze al in overmaat aanwezig.  

3. Hoeveelheid uitmijnstoffen

Net als de samenstelling, wordt ook de hoeveelheid uitmijnstoffen zeer zorgvuldig bepaald. Er wordt telkens exact de hoeveelheid toegevoegd die de planten in dat jaar kunnen opnemen. Op deze manier worden de toegevoegde voedingsstoffen ook steeds terug verwijderd en blijven er geen overschotten achter in de bodem. 

4. Lokale karakter

In tegenstelling tot klassieke bemesting, hebben de lokaal toegevoegde uitmijnstoffen geen effect op andere percelen. Doordat de exacte hoeveelheid toegevoegd wordt en alle voedingsstoffen weer worden afgevoerd, komen ze niet terecht in naburige percelen die mogelijk al goed ontwikkelde heischrale graslanden zijn. 

5. Tijdelijkheid

Een laatste belangrijke factor is het tijdelijke karakter van het uitmijnbeheer. Uitmijnstoffen worden maar gedurende een welbepaalde termijn toegevoegd. Na enkele jaren uitmijnen zijn de gewenste concentraties van voedingsstoffen bereikt. Vanaf dat moment wordt nooit meer iets toegevoegd. Gedurende de uitmijnperiode is een grasland weinig soortenrijk, maar dankzij deze soortenarme periode kan daarna een prachtig bloemrijk (heischraal) grasland ontwikkelen. 

De vijf bovenstaande factoren zijn essentieel in een correct uitmijnbeheer en zorgen dat er, ondanks het toevoegen van voedingsstoffen, steeds minder voedingsstoffen in de bodem overblijven. Dit uitmijnbeheer wordt in samenwerking met enkele lokale landbouwers uitgevoerd in de verschillende projectgebieden. 

Een meer wetenschappelijke uitleg over bodemchemie en uitmijnen lees je in dit themanummer van Natuurfocus: https://www.natuurpunt.be/sites/default/files/documents/publication/natuur.focus_-_focus_op_biochemie.pdf

Verleden: Nardus EN Limosa, een vreedzaam samengaan

Tot het begin van de vorige eeuw werden weidevogels aangetrokken door de uitgestrekte heides en heischrale graslanden in de Kempen. Doortrekkende vogels gebruikten het landschap als rustplaats en foerageergebied. Soorten als grutto en kievit vonden er hun broedplaatsen in het gras en leefden er van insecten en bodemdieren. Ze hadden er voldoende ruimte waardoor er niet veel concurrentie was voor voedsel. Wat we nu kennen als “weidevogels”, waren in die tijd typische “heidevogels”. 

Heden: Nardus OF Limosa, het beheerdilemma

Door intensieve bemesting, omzetting naar landbouwland, bebossing en andere ingrepen is er weinig overgebleven van de heischrale graslanden. Weidevogels pasten zich zo goed mogelijk aan deze nieuwe situatie aan en gingen samenhokken op bemeste, hoogproductieve graslanden. In die graslanden zitten meer bodemdieren in de grond, waardoor de weidevogels in hogere dichtheden kunnen broeden. “Heidevogels” werden “weidevogels”. 

 Aangezien zowel heischrale graslanden als weidevogels sterk bedreigd zijn, willen we aan beide doelen werken. Ze lijken echter lijnrecht tegenover elkaar te staan.

Bij een conventioneel weidevogelbeheer wordt gefocust op het voedselrijk houden van de bodem. Daarvoor kan stalmest opgebracht worden. Het organisch materiaal zorgt voor een toename van het aantal regenwormen, die het voedsel zijn voor de volwassen weidevogels. Op die manier kunnen de vogels er dus in grote dichtheden blijven broeden, maar zal de vegetatie altijd soortenarm blijven. Het heischraal graslanddoel is allen maar verder weg.

Bij conventioneel graslandherstel ligt de focus op het verwijderen van voedingsstoffen uit de bodem, via verschralingsbeheer. Zo kunnen de zeldzame planten de plaats innemen van de monoculturen van competitieve grassen. De hoeveelheid voedsel voor weidevogels neemt echter af, waardoor ze slechts in veel lagere dichtheden kunnen voorkomen en op termijn zelfs verdwijnen. 

In de huidige situatie is dus een beheerdilemma ontstaan: gaan we voor grootschalig herstel van heischrale graslanden, of kiezen we voor behoud van de weidevogelpopulaties? Een hartverscheurende keuze! 

 Toekomst: Nardus EN Limosa, weer samengebracht

Waar steeds moet gekozen worden voor een van beide doelen, wordt in LIFE Nardus & Limosa geprobeerd om beide doelen weer samen te brengen. Om dat te bereiken zijn twee factoren van belang:

Ten eerste is een oppervlaktevergroting nodig. Door zo veel mogelijk percelen met intensieve landbouw, bos of ander ongeschikt broedgebied om te zetten naar extensieve graslanden, wordt de oppervlakte waarop de weidevogels kunnen broeden groter. Op deze manier kunnen we ons een verschralingsbeheer permitteren. De vogels zullen weer kunnen broeden in lagere dichtheden op een grotere oppervlakte, waardoor de totale populatie stabiel blijft.

Daarnaast wordt gestreefd naar een mozaïeklandschap. Niet alle graslanden zullen verschraald worden. Er wordt gestreefd naar een mozaïek van voedselrijke en voedselarme graslanden. Op de voedselrijkere delen, vinden de volwassen weidevogels nog steeds veel voedsel in de vorm van regenwormen. De voedselarme graslanden zijn dan weer interessant voor de weidevogelkuikens. Deze leven van bovengrondse ongewervelden, die veel meer worden aangetrokken door de bloemrijke voedselarme graslanden. Voor het beheer worden drie zones onderscheiden:

• Broedzones: hierin wordt gefocust op regenwormen als voedsel voor de volwassen vogels. Er wordt dus niet verschraald. De huidige belangrijkste broedzones worden hiervoor gekozen.
• Foerageerzones voor kuikens: hier worden heischrale graslanden hersteld om een bloem- en insectenrijke vegetatie te creëren. Daar vinden de kuikens meer voedsel. De verschraling gebeurt enkel buiten het broedseizoen, om de vogels niet te verstoren. De foerageergebieden liggen steeds in de buurt van de broedzones.
• Randzones: dit zijn zones waarin geen weidevogels voorkomen, bijvoorbeeld omdat ze te dicht bij de bosrand liggen. Hier kan zonder gevaar voor de vogels intensief verschraald worden met heischrale graslanden als enige doel.

In dit project wordt de techniek van verschraling toegepast (zie tabblad ‘Natuurherstel’). Dit creëert een mooie kans om extra onderzoek te doen over deze techniek. Twee onderzoekspartners (Universiteit Gent en Stichting Bargerveen) zijn betrokken in het project, zodat alle werken op een goede en wetenschappelijk onderbouwde manier kunnen worden uitgevoerd. Daarnaast is dit project een unieke kans om de beperkte kennis fors uit te breiden. Naast ondersteuning zullen de partners dus ook aan kennisopbouw doen. Op die manier kunnen we veel leren dat ook voor toekomstig graslandherstel op andere plaatsen van belang kan zijn.

Verschraling

Wat betreft de kennis rond verschraling is het Labo voor Bos en Natuur van de Universiteit Gent een autoriteit in de Benelux. Met enkele doctoraten en thesissen over het onderwerp beschikken zij over de kennis en expertise om het verschralingsbeheer in het project te ondersteunen. Zij zullen de nodige bodemanalyses doen om te bepalen waar welke herstelmaatregelen het best genomen zullen worden. Door constante monitoring van afvoer van fosfaten kunnen zij de werken bijsturen waar nodig en zijn zij in staat om nuttige data te verzamelen. 

Voedselbeschikbaarheid voor weidevogels

Over het effect van verschraling op de voedselbeschikbaarheid voor weidevogels is zeer weinig geweten. Gezien de aanzienlijke populaties weidevogels in de projectgebieden is het wel van belang om dit van dichtbij op te volgen. Expert op dit vlak is Stichting Bargerveen. Zij zullen onderzoeken wat de effecten van verschillende hersteltechnieken op de condities voor weidevogels zijn. Op die manier kunnen we tot een optimale verschralingstechniek voor weidevogelgebieden komen. Indien een goed systeem kan worden ontwikkeld, zal het mogelijk zijn om deze ook toe te passen elders in Europa, waar de aanwezigheid van weidevogels graslandherstel bemoeilijkt. 

Kennis delen

Het combineren van graslandherstel met weidevogelbeheer is een vrij nieuw gegeven. Daarom willen we de kennis die we hierover vergaren tijdens het project optimaal kunnen delen. Ook zullen input en ervaringen van anderen van pas kunnen komen on dit project. Om optimaal kennis te kunnen verspreiden, wordt samen met Eurosite een ‘twinning’ over het onderwerp opgestart. Daarbij komen terreinbeheerders en onderzoekers uit heel Europa met elkaar in contact om wederzijds kennis te delen.
 

April 2023 - Natuurpunt gaat weer zelf bemesten: “Overgang van landbouwbeheer naar natuurbeheer” (Gazet Van Antwerpen)

Natuurpunt wil deze weilanden met één dominante grassoort... - (c) Eva DeCock

… omtoveren in een heischraal grasland met veel meer biodiversiteit. - (c) Eva DeCock

Natuurpunt gaat opnieuw stikstof toedienen aan bepaalde gronden in het Turnhouts Vennengebied. Zo maken dominante grassen plaats voor bloemen en vogels. Wandelingen en een flyer moeten sensibiliseren. 

Lees het volledige artikel

Maart 2023 - Veelgestelde vragen over uitmijnbeheer

Uitmijnen is een relatief onbekende en complexe beheertechniek. Bovendien lijken stikstof en natuurherstel niet met elkaar te rijmen. Vanzelfsprekend werpt deze schijnbaar paradoxale beheertechniek vele vragen op. Op deze pagina vind je het antwoord op de veelgestelde vragen. 

Ga naar de veelgestelde vragenpagina

Januari 2023 - Schietveld van Helchteren wordt weer natter gemaakt: voor de natuur en om brandgevaar te beperken (VRT NWS)

Het militair domein in Houthalen-Helchteren wordt de komende jaren weer natter gemaakt. Dat is nodig omdat het grondwaterpeil er op sommige plaatsen een meter tot anderhalve meter is gezakt. Dat komt door de klimaatverandering maar ook door de vele kilometers aan afwateringsgrachten. Daardoor is veel waardevolle natuur verdwenen en is het brandgevaar toegenomen. 

Lees het volledige artikel

Januari 2023 - Na 150 jaar weer water in het Modderven (Natuurbericht)

Het Turnhouts Vennengebied is een groot natuurgebied in het noorden van Turnhout, dat haar naam te danken heeft aan haar vele vennen. Op oude kaarten kan je zien dat er 200 jaar geleden meer dan 50 vennen te vinden waren. Nu zijn er nog maar 20 over. In samenwerking met onder meer The Coca-Cola Foundation wil Natuurpunt minstens de helft van deze vennen terugbrengen. In het najaar van 2022 is nog zo een ven hersteld: het historische Modderven. 

Lees het volledige natuurbericht

April 2022 - Uitmijnen: voedingsstoffen toevoegen om voedselarme bodem te creëren (Natuurbericht)

In het LIFE-project Nardus & Limosa focust Natuurpunt op het herstel van een zeldzaam type bloemrijke graslanden in het Turnhouts Vennengebied. Het gaat om de zogenaamde ‘heischrale graslanden’. Dit type graslanden kwam lang geleden veel voor in het Kempense landschap. Daar is echter nog zeer weinig van overgebleven met in heel Europa nog maar enkele  fragmenten. Deze unieke natuur kan hersteld worden door de techniek van uitmijnen toe te passen. 

Lees het volledige natuurbericht

Februari 2021 - Herstelwerken op het Ravels Kamp (Natuurbericht)

Een dia uit 1981 van exact deze locatie toont het landschap dat we hier zullen herstellen (foto: Marc Smets)

Op dit moment zijn in het noordoosten van het Turnhouts Vennengebied grote inrichtingswerken aan de gang. De plaats van de werken, het zogenaamde Ravels Kamp, net ten noorden van het Langven, was historisch een zeer waardevol landduinenlandschap met een enorme biodiversiteit. Net als vele stukken natuur in de regio, ging ook dit stukje Kempisch landschap verloren als gevolg van een gebrek aan regelgeving, ruimtelijke ordening en natuurbescherming.

Lees het volledige natuurbericht

Uitmijnen is een relatief onbekende en complexe beheertechniek. Bovendien lijken stikstof en natuurherstel niet met elkaar te rijmen. Vanzelfsprekend werpt deze schijnbaar paradoxale beheertechniek vele vragen op. Op deze pagina vind je het antwoord op de veelgestelde vragen. 

Het probleem van fosfaat

Methode: wat is uitmijnen?

Uitmijnen en landbouw

De impact van uitmijnbeheer

Wetenschappelijke begeleiding

Herstel van vegetatie

Staat je vraag er niet tussen?

Aarzel niet om contact op te nemen en je vragen te stellen via onderstaande contactgegevens.